Baqçasarayda ber million dollar büdjetlı "Haytarma" qırımtatar näfis filmı töşerelä. Bu sörgenlektän soñ qırımtatarlar belän bäyle berençe näfis film.
Filmnıñ baş qaһarmanı – Sovetlar berlegeneñ ike tapqır geroyı, oçuçı Ähmäthan Soltan. Anıñ rolen rejisser Ähtäm Säyetablaev üze başqara. Filmda baş geroy Ähmäthan Soltan bulsa da, senariy buyınça qırımtatarlarnı 1944 yılda Qırımnan niçek sörgengä sörüläre xaıında şaqıtıy külämle süjetlar da bar. Bu süjetlarda böten Qırımnan 800gä yaqın ğadi qırımtatarlar, balalar üz ixtıyarları belän Baqçasarayğa kilep, köne-töne qatnaştılar. "Ukrainada şulxätle küp keşe qatnaşqan mondıy film bulmağandır. Filmda qatnaşqan, sörgenlekne kürgän qırımtatar äbi-babaylar uynamadılar, alar filmda yäşädelär", di Ähtäm Säyetablaev.
Ni öçen sörgengä bağışlanğan film şulay isemlängän digän sorau küp kenä qırımtatarlarnı da uylandırdı. Ähtäm Säyetablaev monı bolay añlattı:
“Bez filmga şundıy isem birgändä bu biyüneñ tarixın öyrändek. Ul Törkiyäneñ Konya şäһäreneñ borınğı zamannarda üzäge bulgan Mäwlänä sufıylar ordenlı därvişlärneñ biyülärennän kilep çıga digän näticä yasadıq. Alarnıñ biyülärendä ber qul cirgä, ikençese kükkä yünältelgän. Bu biyü – keşe, cir һäm kükne berläştergän biyü. Bu ğomer özleksez däwam itä digän süz. Qırımga Kizläw (Yevpatoriya) aşa XIII ğasırda kilgän bu biyü bezneñ haytarmağa äwerelde. Dimäk, bezneñ xalıqta tik ber ir keşe belän ber xatın qalsa, alar haytarmanı biyesälär, dimäk, bezneñ xalıq berwaqıtta da yuğalmas”.
Älbättä, bu rejissernıñ üzeneñ fälsäfi qaraşı bulsa kiräk.
– Ähtäm äfände, bu filmda böten niyätläregez ütäldeme?
– Ähmäthan Soltan rolen başqaru awırmı?
– Beläsezme, ägär dä qaһarmannı niçek uynarğa dip uylap utırsañ, rolne başqarırğa kiräkmi. Min yörägemdä nindi xislär bulsa, rolne şulay başqaram.
– Suğıştan Qırımga qaytqan qırımtatar ğaskärlären dä sörgengä cibärdelär. Bu xakta epizodlar filmda barmı?
– Andıy epizodlar da bar.
Töp töşerülär Baqçasarayda alıp barıla. Monda suğış yılların, sörgenlek waqıtın taswirlağan ber mäydan yasalğan.
Qayber qırımtatarlarda filmda tege yäki bu waqıyğalar taswirlanmıy digän fikerlär dä yuq tügel. Ähtäm Säyetablaev, “bez ber filmğa xalqıbıznıñ böten tarixın sıydıra almıybız. Bez monı teläsäk tä, añlagız, ike säğätlek filmğa böten tarixıbıznı kertep bulmıy. Läkin bezdä andıy film bulaçaq”, dide.
Qırımtatarlarnıñ berençe «Alim» näfis filmı 1926 yılda Qırımda töşerelgän ide. Ul arxivlarda saqlana. «Haytarma» isä qırımtatarlarnıñ näfis film töşerü tarixında яña basqıç, läkin anı töşerügä xakimiyät ber tien aqça ayırmadı. Bu film qırımtatarlarnıñ üz ixtıyarı belän töşerelä.
“Haytarma”nıñ byüdjetı ber million dollardan artık. Anıñ iğanäçese – Mäskäw һäm Qırımda eş alıp barğan qırımtatar eşquarı Lenur Islamov.
Filmnıñ baş qaһarmanı – Sovetlar berlegeneñ ike tapqır geroyı, oçuçı Ähmäthan Soltan. Anıñ rolen rejisser Ähtäm Säyetablaev üze başqara. Filmda baş geroy Ähmäthan Soltan bulsa da, senariy buyınça qırımtatarlarnı 1944 yılda Qırımnan niçek sörgengä sörüläre xaıında şaqıtıy külämle süjetlar da bar. Bu süjetlarda böten Qırımnan 800gä yaqın ğadi qırımtatarlar, balalar üz ixtıyarları belän Baqçasarayğa kilep, köne-töne qatnaştılar. "Ukrainada şulxätle küp keşe qatnaşqan mondıy film bulmağandır. Filmda qatnaşqan, sörgenlekne kürgän qırımtatar äbi-babaylar uynamadılar, alar filmda yäşädelär", di Ähtäm Säyetablaev.
Alupkada Ähmäthan Soltan häykäle
Haytarma – närsäne añlata soñ? Haytarma – qırımtatarlarnıñ milli biyüe. Anı ir keşe belän xatın-qız bii. Qırımda һärber şäһärneñ üz haytarması bar. Alarnıñ isemnäre dä şundıy: Baqçasaray haytarması, Akmäçet haytarması, Iske-Qırım, Qarasubazar haytarması һäm mondıy unnarça haytarmalar bar. Alar ber-bersennän köye belän ayırıla. Һärber qırımtatarı tuyda, cıyında qayan kilgänen kürsätep, üzeneñ haytarmasın bii.Ni öçen sörgengä bağışlanğan film şulay isemlängän digän sorau küp kenä qırımtatarlarnı da uylandırdı. Ähtäm Säyetablaev monı bolay añlattı:
“Bez filmga şundıy isem birgändä bu biyüneñ tarixın öyrändek. Ul Törkiyäneñ Konya şäһäreneñ borınğı zamannarda üzäge bulgan Mäwlänä sufıylar ordenlı därvişlärneñ biyülärennän kilep çıga digän näticä yasadıq. Alarnıñ biyülärendä ber qul cirgä, ikençese kükkä yünältelgän. Bu biyü – keşe, cir һäm kükne berläştergän biyü. Bu ğomer özleksez däwam itä digän süz. Qırımga Kizläw (Yevpatoriya) aşa XIII ğasırda kilgän bu biyü bezneñ haytarmağa äwerelde. Dimäk, bezneñ xalıqta tik ber ir keşe belän ber xatın qalsa, alar haytarmanı biyesälär, dimäk, bezneñ xalıq berwaqıtta da yuğalmas”.
Älbättä, bu rejissernıñ üzeneñ fälsäfi qaraşı bulsa kiräk.
– Ähtäm äfände, bu filmda böten niyätläregez ütäldeme?
Film rejisserı Ähtäm Säyetablaev
– Minem böten niyätlärem çınga aştı disäm, döres bulmas. Ägär dä yörägemdä bulğan teläkläremneñ 50 protsentı ütälsä, Allağa meñ tapqır şöker diyär idem.– Ähmäthan Soltan rolen başqaru awırmı?
– Beläsezme, ägär dä qaһarmannı niçek uynarğa dip uylap utırsañ, rolne başqarırğa kiräkmi. Min yörägemdä nindi xislär bulsa, rolne şulay başqaram.
– Suğıştan Qırımga qaytqan qırımtatar ğaskärlären dä sörgengä cibärdelär. Bu xakta epizodlar filmda barmı?
– Andıy epizodlar da bar.
Töp töşerülär Baqçasarayda alıp barıla. Monda suğış yılların, sörgenlek waqıtın taswirlağan ber mäydan yasalğan.
Qayber qırımtatarlarda filmda tege yäki bu waqıyğalar taswirlanmıy digän fikerlär dä yuq tügel. Ähtäm Säyetablaev, “bez ber filmğa xalqıbıznıñ böten tarixın sıydıra almıybız. Bez monı teläsäk tä, añlagız, ike säğätlek filmğa böten tarixıbıznı kertep bulmıy. Läkin bezdä andıy film bulaçaq”, dide.
Qırımtatarlarnıñ berençe «Alim» näfis filmı 1926 yılda Qırımda töşerelgän ide. Ul arxivlarda saqlana. «Haytarma» isä qırımtatarlarnıñ näfis film töşerü tarixında яña basqıç, läkin anı töşerügä xakimiyät ber tien aqça ayırmadı. Bu film qırımtatarlarnıñ üz ixtıyarı belän töşerelä.
“Haytarma”nıñ byüdjetı ber million dollardan artık. Anıñ iğanäçese – Mäskäw һäm Qırımda eş alıp barğan qırımtatar eşquarı Lenur Islamov.
"Хайтарма" фильмын төшерү