Uzğan cäydä Rusiä belän Qıtay kiñ külämle xärbi künegülär ütkärgändä, töbäktä yaña nıqlı häm möddätle strategik berektäşlek barlıqqa kilde digän xis qalğan ide.
Monnan tış, bu illär Şanxay oyışmasında xezmättäşlek itä, Quşma Ştatlarnıñ dönyadağı yoğıntısına bergäläp qarşı torırğa tırışa, BMOnıñ iminlek şurasında yış qına ber törle tawış birä.
Şuşı xezmättäşlek, tıştan global, strategik bulıp kürensä dä, cirgäräk töşep qarağanda, ul qadäre “mäñgelek” tügel. Kiresençä, Mäskäw belän Pekin arasında Üzäk Aziäneñ energiä yatmaları öçen köndäşlek başlana sıman.
“Uzğan yıl küzätüçelär Qıtay-Rusiä küçäre turında söyläde. Läkin bu küçär tügel, Quşma Ştatlarğa qarşı duslaşu ğına. Yaqınraq arada Mäskäw belän Pekin arasında köndäşlek zurraq urın alaçaq. Çönki Qıtayğa energiä kiräk, ä energiä Rusiäneñ strategik mänfäğate” di energetika belgeçe Federiko Bordonaro.
Yılına 11,4% qotıçqıç üseş kiçergän, häm şul säbäple küp energiägä moxtac Qıtay aç küzläre belän Üzäk Aziä yatmalarına qarıy. Moña qädär yağulıqnı Rusiädän taşığan Qıtay xäzer anı turıdan-turı Üzäk Aziän alırğa teli – neftne Qazaxstannan, gaznı Törkmänstannan.
Läkin bu yatmalar Rusiäneñ däwlät qaramağındağı Gazprom şirkäteneñ dä mänfäğatlärendä.
“Gazprom ul yatmalarnı kontrol itergä teli, häm yaqın kiläçäktä dä, yıraq kiläçäktä dä Törkmän gazınıñ Qıtayğa kitüen telämi” di Federiko Bordonaro.
Qıtaynıñ Üzäk Aziä bazarına basıp kerüenä Mäskäw borçılıp qarıy. Qazaxstan häm Üzbäkstan belän alış-bireştä Rusiä älegä berençelekne saqlıy. Ämmä Qıtay anıñ ayağına basıp kilä. Üzäk Aziä bazarları Qıtaydan kilgän azıq-tölek, çüpräk-çapraqlar belän inde tulğan diärlek.
Uzğan yıl Törkmänstan da Qıtaynıñ däwlät neft kompaniäsenä üz yatmaların eşkärtergä rizalıq birde.
Rusiä belän Qıtay mönäsäbätlärendä moña qadär urtaq strategik mänfäğatlär iqtisadi köndäşlektän östenräk ide. Läkin xäzer Qıtaynıñ töbäktä yoğıntısı artqan sayın, köndäşlek köçäyergä mömkin.
“Min monı nizağ dip atamas idem, bu artıq köçle süz. - di Fedor Lukyanov, Global säyäsättä Rusiä isemle jurnal möxärrire. - Läkin Qıtaynığ uñışları artqan sayın, bu yomşaq köndäşlek qızarğa mömkin. Rusiä bu töbäktä Qıtaynıñ enese bulıraq telämiäçäk.”
Şuşı ayda (11 mart) Gazprom Qazaxstan, Üzbäkstan häm Törkmänstanğa gaz öçen 2009 yıldan başlap bazar bäyäse tüli başlayaçağın belderde. Moña qädär Gazprom gaznı arzan bäyägä – meñ kubometrına $70-150 alıp Rusiädä bazarında yä Yewropağa sata ide.
Yaña bäyälär älegä iğlan itelmäde, läkin belgeçlär fikerençä, ul $350-400 çaması bulaçaq.
Bu adım töbäkne üz kontrolendä qaldırırırğa telägän Rusiäneñ Qıtayğa cawabı bulıp kürenä. Ğıynwar ayında Pekin törkmän gazın Qutayğa quyaçaq ütkärgeç tözü turında kileşü imzaladı, ul 2009da tözelep betergä tieş. Monnan tış, 30 yılda Törkmanstannan 30 milliard kubometr gaz satıp alırğa kileşte.
Belgeçlär fikerençä, Qıtay Rusiäneñ bu töbäktä sovet çorınnan qalğan yoğıntısın aqrınlap kimetä bara.
“Rusiä bu töbäktä bik äüzem, yoğıntısı, tarixi bäyläneşläre bar. – di Matthew Clements, Londondağı Jane’s törkemendä Evrazia möxärrire. - Läkin Qıtay iqtisadı begemot kebek yoğıntısın köçäytä bara. Anıñ täqdimnäre dä arttıra bara.”
Qıtay-Rusiä köndäşlege AQŞ belän Yewropa Berlegeneñ bu töbäktä plannarına qoma çaulıy. Atap äytkändä, Nabucco häm Kaspiy buyı ütkärgeçlärenä ayaq çala. Yewropa Berlege alğa sörgän bu proyektlar gaznı Kaspiy häm Üzäk Aziä töbäklärennän Rusiäne uratıp Törkiä häm Balkan aşa Yewropağa quunı küz aldında tota.
Törkmasntan yatmaları ni däräcädä tirän - anıñ gazı Qıtayğa da, Rusiägä dä, Yewropağa da citärme – bilgesez. Şuña kürä, yatmalar öçen köräş qızu bulırğa oşağan.
Üzäk Aziä illäre dä nindi “zur uyında” qatnaşuların añladı häm bu uyınnı üz faydasına uynarğa tırışa, älegä ber proyektnı da kire qaqmıy.
Bu wazğiättä Törkmanstan, Qazaxstan häm Üzbäkstan, üzara köndäşlekne çitkä quyıp, bergäläp eş itüneñ da faydalıraq buluın añladı.
Şuşı yağa täräqqıyat Şanxay oyışmasında mönäsäbätlärne dä qatlawlandırırğa mömkin.
“Uzğan yılda Şanxay oyıması turında bäxäslär küp buldı. - di Fedor Lukyanov, Global säyäsättä Rusiä isemle jurnal möxärrire. - Rusiäneñ bu oyışmada qatnaşu häm anı üsterü teläge şaqtıy kimede. Çönki Qıtaynıñ äydäwçe bulaçağı ağlaşıldı, ä Rusiägä bu kiräk tügel.”
Mäskäw belän Pekinnıñ mönäsäbätlär tarixı qatlawlı da, qarşılıqlı da. 1949 yılda Qıtayda kommunistlar kilgännän soñ, alar yaqın tarafdar buldı. 1960-nçı yıllarda mönäsäbätlär suındı, 1969 yılda xättä çik buyı nizağı buldı. Perestroyka çotında häm 1991 yılda Sovetlar berlege cimerelgännän soñ mönäsäbätlär yänä yaxşıra başlağan ide.