Añlaşılğança, ikençe qorıltaydan soñ Yıraq Könçığışta yäşäw şartları bik ük yaxşı bulmıy, kiresençä, suğış iqtisadi qıyınlıqlar tudıra. Eşsezlek, rizıq qıtlığı, bolarğa iminlek mäsäläläre dä östälä. Yaponiä tarafınnan yawlanğan Qıtay şähärlärenä häm, şulay uq, Yaponiä şähärlärenä dä AQŞ tarafınnan bombalar yawdırıla. Sovetlar Berlege berektäşlär rätendä bulğanlıqtan, Mançurya häm Yaponiäğa qurqınıç tönyaqtan da yanıy. Axır çiktä kötelgännär çınğa aşa, 1945 yılnıñ 10 awgustında Sovet armiäse Mançuryagä basıp kerä. 1945 yılnıñ 14 awgustında Yaponiä imperatorı Xiroxito (1901-1989) Yaponiäneñ ciñelüen iğlan itä. Näticädä, Yıraq Könçığışnıñ şaqtıy cirlärendä Yaponiä xakimlegen yuğalta. Yaponiä häm ul yawlağan Koreada – Quşma Ştatlar, Mançuryadä – Sovet xakimiäte urnaşa.
Bu xäl şaqtıy antisovet oyışmalarnıñ häm İdel-Ural Törek-Tatar Möselmannarınıñ Märkäze, aña bäyle bulğan cämğıätlärneñ betüen añlata ide. Märkäz genä tügel, Märkäzgä bäyle oyışmalar da tä''sirlelegen yuğalttılar. Mançuryagä Sovet armiäseneñ kerüe belän yala yağu, äläkçelek mexanizmı eşli başladı, häm şul waqıtta ber törkem şäxeslärneñ küp waqıttan birle Sovet şpionnarı buluı da açıqlandı. Sovet armiäse Mukdenğa kerü belän, berençe eşläre itep Märkäz äğzaların beräm-beräm qulğa alıp soraw aldılar.
Şulay itep, Märkäz räise Äxmädşah Ğizzätulla (Ğizzätullin), särqätip İbrahim Däwlätkilde, Üzäkneñ Näşriät komitetı räise Roqıya (Möxämmädiş) Däwlätkilde, Märkäzneñ qaznaçısı Salman Aiti berençelär bulıp qulğa alınalar. Çañçun (Sinzin) oyışmasınnan räis Ğilman belän särqätip Ämrulla Agi, Xarbinnan räis Xäbibulla Salaev belän Xösäyen İbrahimov, Xaylardan Äsat Ageev häm dä bez isemnären belmägän başqa şäxeslär qulğa alına. Tokio imamı Qorbanğali isä sörgengä cibärelgän Dalniy şähärendä qulğa alına.
1945 yılnıñ 20 sentäberendä qulğa alınğan Roqıya Däwlätkilde törle soraw alınulardan soñ 1945 yılnıñ 23 oktäberendä RSFSR Cäza Qanunınıñ 58-2 häm 58-11 mätdaläre nigezendä cäza aluı xökeme belän törmägä ozatıldı. Soñraq Çita törmäsenä cibärelde häm monda 1946 yılnıñ 6 ğinwarında Bayqalartı Amur Xärbi Ölkäse Xärbi Mäxkämäse yuristı mayor Tixonov citäkçelegendä äğzalar yurist mayor İvanov belän Valts häm sekretar yurist ölkän leytenant Moiseev qatnaşında Roqıya Däwlätkildegä RSFSR Cäza Qanunınıñ 58-2 häm 58-11 matdäläre nigezendä 10 yılğa azatlıqtan mäxrüm itelü (xezmät lagerına cibärelü), malların konfiskatsiäläü cäzaları birelde.
Qulğa alınğanda awırlı bulğan, ber niqadär waqıt ütü belän balası qulınnan tartıp alınğan, törle xezmät lagerlarında çilängännän soñ, üze kebek ük Seberdä cäzäğa xökem itelgän ireneñ sörgen cirendä anıñ belän bergä östämä biş yıl cäza kürgän Roqıya Däwlätkilde 1961 yılda ğına azat itelsä dä, sovet organnarı aldında taplı bulıp qala. Barı tik 1992 yılnıñ 22 aprilendä genä anıñ xaqsız räweştä xökem itelüe, säyäsi izügä duçar buluı turnıda iğlan itelä. Läkin bu aqlanu bik soñ bula, çönki ul 1989 yılnıñ 10 dekaberendä Qazanda wafat bula.
Roqıyanıñ ire Märkäzneñ särqatibe İbrahim Däwlätkilde belän Märkäzneñ räise Äxmädşah Ğizzätulla bergä qulğa alınğannar häm alarğa bergä 1946 yılnıñ 3 yülendä RSFSR Cäza Qanunınıñ 58-4 häm 58-11 matdäläre nigezendä 10 yılğa irektän mäxrüm itü (xezmät lagerlarında), bişär yılğa watandaşlıq xaqlarınnan mäxrüm itü häm malların konfiskatsiäläü cäzaları bilgelände. İbrahim Däwlätkilde, xezmät lagerlarında sawlığın şaqtıy yuğaltsa da, un yıldan azat itelde. Biş yıl däwamında Seberdä ber däwlät fermasında kötüçe bulıp eşläde. Matdi yaqtan awır xäldä bulsa da, xatını yanında ide.
Däwlätkildelär sörgennän soñ Petropavlovskiğa qaytalar. İbrahimnıñ räsmi organnar tarafınnan aqlanuı 1992 yılnıñ 30 yünendä iğlan itelä. Läkin ul inde berniçä yıl elek 1967 yılnıñ 21 aprilendä ük Petropavlovskida wafat bulğan bula. Äxmädşah Ğizzätullanıñ yazmışı mäğlüm tügel. İsän qalğan bulsa, işetelgän bulır ide. Yazmışnıñ açı kölüe – räsmi mäğlümätlärgä kürä, mäşhür imam Qorbanğali İbrahim belän Äxmädşahqa qarşı şahitlıq itep çığış yasıy. Nixayät, alar kebek ük qulğa alınıp xökem itelgän Ämrulla Aginıñ 1965 yılda qotılıp Törkiädäge ğailäse belän qawışuı mäğlüm.
Däwamı kiläse tapşıruwıbızda
Bu xäl şaqtıy antisovet oyışmalarnıñ häm İdel-Ural Törek-Tatar Möselmannarınıñ Märkäze, aña bäyle bulğan cämğıätlärneñ betüen añlata ide. Märkäz genä tügel, Märkäzgä bäyle oyışmalar da tä''sirlelegen yuğalttılar. Mançuryagä Sovet armiäseneñ kerüe belän yala yağu, äläkçelek mexanizmı eşli başladı, häm şul waqıtta ber törkem şäxeslärneñ küp waqıttan birle Sovet şpionnarı buluı da açıqlandı. Sovet armiäse Mukdenğa kerü belän, berençe eşläre itep Märkäz äğzaların beräm-beräm qulğa alıp soraw aldılar.
Şulay itep, Märkäz räise Äxmädşah Ğizzätulla (Ğizzätullin), särqätip İbrahim Däwlätkilde, Üzäkneñ Näşriät komitetı räise Roqıya (Möxämmädiş) Däwlätkilde, Märkäzneñ qaznaçısı Salman Aiti berençelär bulıp qulğa alınalar. Çañçun (Sinzin) oyışmasınnan räis Ğilman belän särqätip Ämrulla Agi, Xarbinnan räis Xäbibulla Salaev belän Xösäyen İbrahimov, Xaylardan Äsat Ageev häm dä bez isemnären belmägän başqa şäxeslär qulğa alına. Tokio imamı Qorbanğali isä sörgengä cibärelgän Dalniy şähärendä qulğa alına.
1945 yılnıñ 20 sentäberendä qulğa alınğan Roqıya Däwlätkilde törle soraw alınulardan soñ 1945 yılnıñ 23 oktäberendä RSFSR Cäza Qanunınıñ 58-2 häm 58-11 mätdaläre nigezendä cäza aluı xökeme belän törmägä ozatıldı. Soñraq Çita törmäsenä cibärelde häm monda 1946 yılnıñ 6 ğinwarında Bayqalartı Amur Xärbi Ölkäse Xärbi Mäxkämäse yuristı mayor Tixonov citäkçelegendä äğzalar yurist mayor İvanov belän Valts häm sekretar yurist ölkän leytenant Moiseev qatnaşında Roqıya Däwlätkildegä RSFSR Cäza Qanunınıñ 58-2 häm 58-11 matdäläre nigezendä 10 yılğa azatlıqtan mäxrüm itelü (xezmät lagerına cibärelü), malların konfiskatsiäläü cäzaları birelde.
Qulğa alınğanda awırlı bulğan, ber niqadär waqıt ütü belän balası qulınnan tartıp alınğan, törle xezmät lagerlarında çilängännän soñ, üze kebek ük Seberdä cäzäğa xökem itelgän ireneñ sörgen cirendä anıñ belän bergä östämä biş yıl cäza kürgän Roqıya Däwlätkilde 1961 yılda ğına azat itelsä dä, sovet organnarı aldında taplı bulıp qala. Barı tik 1992 yılnıñ 22 aprilendä genä anıñ xaqsız räweştä xökem itelüe, säyäsi izügä duçar buluı turnıda iğlan itelä. Läkin bu aqlanu bik soñ bula, çönki ul 1989 yılnıñ 10 dekaberendä Qazanda wafat bula.
Roqıyanıñ ire Märkäzneñ särqatibe İbrahim Däwlätkilde belän Märkäzneñ räise Äxmädşah Ğizzätulla bergä qulğa alınğannar häm alarğa bergä 1946 yılnıñ 3 yülendä RSFSR Cäza Qanunınıñ 58-4 häm 58-11 matdäläre nigezendä 10 yılğa irektän mäxrüm itü (xezmät lagerlarında), bişär yılğa watandaşlıq xaqlarınnan mäxrüm itü häm malların konfiskatsiäläü cäzaları bilgelände. İbrahim Däwlätkilde, xezmät lagerlarında sawlığın şaqtıy yuğaltsa da, un yıldan azat itelde. Biş yıl däwamında Seberdä ber däwlät fermasında kötüçe bulıp eşläde. Matdi yaqtan awır xäldä bulsa da, xatını yanında ide.
Däwlätkildelär sörgennän soñ Petropavlovskiğa qaytalar. İbrahimnıñ räsmi organnar tarafınnan aqlanuı 1992 yılnıñ 30 yünendä iğlan itelä. Läkin ul inde berniçä yıl elek 1967 yılnıñ 21 aprilendä ük Petropavlovskida wafat bulğan bula. Äxmädşah Ğizzätullanıñ yazmışı mäğlüm tügel. İsän qalğan bulsa, işetelgän bulır ide. Yazmışnıñ açı kölüe – räsmi mäğlümätlärgä kürä, mäşhür imam Qorbanğali İbrahim belän Äxmädşahqa qarşı şahitlıq itep çığış yasıy. Nixayät, alar kebek ük qulğa alınıp xökem itelgän Ämrulla Aginıñ 1965 yılda qotılıp Törkiädäge ğailäse belän qawışuı mäğlüm.
Däwamı kiläse tapşıruwıbızda
