“Azatlıq” radiosınıñ Qazan bülegendäge bügenge qunaq bik qızıqlı. Ul, Qazanda yäşäp, äle säfärgä kitä. Bügen kiç oçqıç anı Mäskäwgä häm çit ilgä alıp kitäçäk. Tanış bulığız – Tatarstan xökümäteneñ sotsial'-ekonomik tikşerülär üzägendä analitika bülegen citäkläwçe Dinar Nasıyrov. Dinarğa yegerme altı yäş, Qazan universitetın tämamlağan, üze Qazanda tuıp üskän, aspiranturanı tämamlıy, elegräk Amerikada dürt ay studentlar almaşu buyınça uqığan häm menä Amerikağa un ayğa grant buyınça uqırğa kitä. Şuña kürä bezneñ bügenge söyläşüebez yäşlärne çit ildä uqıtu häm ğomumän çit illär belän ixtisadi xezmättäşlek. Fiker, texnologiälär almaşu turında söyläşerbez. Anıñ öçen tağın ber säbäp bar – näq şuşı könnärdä Londonğa Qazannan zur delegatsiä Prezident citäkçelegendä şulay uq Tatarstanın investitsiälärgä cälep itüçänlege turında söyläşülär alıp barırğa, respublikanı kürsätergä kitte. Bu söyläşüdä Azatlıq radiosınıñ Qazan bülegendä mäğärif häm fän mäs’äläläre belän şöğellänüçe Gölnaz İlgizär qatnaşa. Tapşırunı Rimzil Wäli alıp bara.
Rimzil Wäli. Başta şuşı grant turında söyläşik äle. Anı qayda häm niçek eläkterdeñ sin anı? Nigä kiräk buldı ul? Ğadi keşe añlamasqa da mömkin. Añlatıp bir bu grantnıñ niçek sineñ qulına töşkänen häm nindi maqsat belän uquğa kitkäneñ. Uqığanıñ xätsez bit: universitet, aspirantura häm şundıy citdi fänni üzäktä analitika bülegen citäkläw.
Dinar Nasıyrov. Döresen äytkändä min bu grant turında zayavkanı birü köne tämamlanır aldınnan ike kön qalğanda genä beldem häm tiz genä dokumentlarnı cıyıp ilttem universitetqa. Şul grantta qatnaşıp, ciñdem. Bu grant turında belmägän keşelär dä küp ide, alarnıñ da qatnaşırğa teläk bar ide. Anda qatnaşqan keşelärneñ däräcäläre bik şäp tügel ide.
Rimzil Wäli. Ul grantqa ğarizanı niçek birälär? Menä sin niçek itep yazdıñ? Niçek üzeñne kürsätteñ?
Dinar Nasıyrov. Berençedän, min üzemneñ fänni eşläremne, stat'yalarıymnı kürsättem, annarı Qazan däwlät universitetnıñ diplomın birdem, üzem turında söylädem. Xäzer min texnik universitetınıñ aspiranturasında uqıym, anda kafedra sovetı mine mäğärif häm fän ministrlığına täqdim itte.
Rimzil Wäli. Sezneñ fänni üzägen citäkçese A. Kudryavseva sineñ grant aluıñnı niçek qarşıladı? Xupladımı, ällä qarşı çıqtımı?
Grantqa ğariza birgändä, minem citäkçe belän kiñäşep torırğa waqıt bulmadı, ä inde grantnı aluımnı aña xäbär itkäç, rizalaştı. Xätta, uqıp qaytqançı minem eş urınımnı saqlarğa wäğdä birde.
Gölnaz İlgizär. Sez Qazanda tuıp üskän yeget, tatar telen, ädäbiäten niçek öyrändegez?
Dinar Nasıyrov. Berençedän, min tatar-tärek litseyın beterdem, anda küp kenä fännär ingliz telendä uqıtıldı. Tatar-törek litsey bulğaç, tatar tele dä küp kerde.
Rimzil Wäli. Ä yuğarı belem alğanda, xäzer eşlägän urınığızda tatar telen qullanırğa turı kildeme?
Dinar Nasıyrov. Qızğanıçqa qarşı, küpme min uqıdım häm öç yıl eşläp kiläm, berqayçan da tatar telen qullanu cayı çıqmadı. Şuña kürä, min ixtisad temalarına söyläşkändä kübräk rus telen qullanam.
Gölnaz İlgizär. Dinar, sez Qazanda bik yaxşı belem alğansız, tatar-törek litseyında uqığansız, däräcäle Qazan däwlät universitetın betergänsez, aspiranturada uqıysız – belemegez äybät, şundıy äybät eştä uqıysız – närsägä sezgä qaydadır kitergä.
Dinar Nasıyrov. Berençedän, belem alu öçen.Minem Bostonğa kitü säbäbe – alarnıñ täcribälären öyränü, administrativ yaqtan alarnıñ ministrlıqlarnıñ, agentlıqlarnıñ niçek eşe quyılğan. İkençedän, Boston – ul progressiv şähär, Masaçuçets ştatı vençurlı finansirovanie buyınça berençe urında. Rusiädä, Tatarstanda innovatsiä üsterüdä bik küp problemalar bar. Öçençe mäsälä – mäğärif. Min yuğarı belem alğaç, çağıştırıp alır öçen genä tügel, anı monda niçek qullana alırbız ikän...
Gölnaz İlgizär. Tatarstan xökümäte üzeneñ studentların uqıtır öçen küp kenä aqçalar birä, yäşlärne çit ilgä cibärä. Sezneñçä, döresme şulay yäşlärne başqa cirlärne cibärü, bu respublika, ixtisad öçen faydalı bulamı?
Dinar Nasıyrov. Bez çit ildä uqıp çıqqaç, öç yıl Tatarstanda eşlärgä tieşbez.
Rimzil Wäli. Eş tartmas dip, yäki aqçalı eş bulmas dip çiklänmisezme?
Dinar Nasıyrov. Praktik yaqtan eşne yaxşı belgän keşene çit ilgä cibärsälär, min üzem MVA belän baram(Master delovogo administrirovaniä),monda qaytqaç eşne tabırğa qıyın tügel. Mondıy belemne alğaç, çit ildä praktikanı ütkäç, monda däräcäm üser dip ışanam.
Gölnaz İlgizär. Tatarstan xäzer başqa illärgä täqdim itü säyäsäten alıp bara. Üzeneñ sänğäten, mömkinleklären kürsätä. Äydägez bezgä kilegez, bezgä aqça kertegez, bez barsın da buldıra alabız, bez sezneñ belän xezmättäşlek itä alabız dip. Sezneñçä çit illärdän respublikağa aqça cälep itü döresme?
Dinar Nasıyrov. Satu yaqtan qarasaq, bu bezneñ respublika öçen yaxşı. İnvestitsiälär yaqtan qarasaq, törle investitsiälär törle oçraqta törle qısular belän kilä.
Gölnaz İlgizär. Pänceşämbedän Londonda şundıy uq täqdim çarası uzdı. Närsälär täqdim itälär anda, niçegräk uzalar andıy çaralar, sez tulıraq äytä alasızmı?
Dinar Nasıyrov. Soñğı yıllarda Tatarstan kürgäzmälär oyıştıru belän bik küp şöğellänä. Qazanda bulsın, Mäskäwdä, çit illärdä Tatarstan mömkinleklären añlayışlı itep kürsätü iktisadlı tağın da köçäytügä zur tä’sir yasıy. Bu bik kiräk. Min berençe tapqır Amerikağa barğanda Qazan yäki Tatarstan digändä üzebezne tanıştıru bik qıyın ide. Bezne älegä yaxşı belmilär. Şul uq Kamaz maşinaların yäki başqa tovarlarnı satu öçen mäglümät taratu kürgäzmälär oyıştıru bik kiräk. Xätta sigez yıl elek min Törkiägä barğanda Tatarstannı Qazaxstan belän butağannarın kürdem. İkençedän, administrativ resurs qullanırğa turı kilä. Äytik, Prezident yäki Premyer-ministr çit il firmaları wäkilläre belän oçraşqanda menä şul turıda söyläşälär. Monıñ näticäse bula.
Gölnaz İlgizär. Tatarstan xalıq-ara bazarğa närsä belän çığa ala?
Dinar Nasıyrov. İñ berençe çiratta neft' häm nefteximiyä produktları, şulay uq Kamaz maşinaları häm oçqıçlar tözü zur urın alıp tora. Närsä qomaçawlıy disägez, iñ berençe çiratta innovatsion eşçänlek turında Rusiä qanunı bulmaw. İnnovatsiäneñ närsä ikänlegen tögäl häm açıq äytep birep bulmıy. Beräwlär bu töşençäne artıq kiñ añlıy, ikençelär çamadan tış konkret äytä. Min uqığanda menä şuşı yünäleşne tiränräk añlarğa telim.
Gölnaz İlgizär. Tatarstan möstäqil il tügel. Aña tışqı säwdä belän şöğellänü bik çiten tügelme? Tatarstannıñ çit illärdä üzen kürsätüenä Mäskäw niçek qarıy?
Dinar Nasıyrov. Bu eş faydanıñ kemgä kilüenä bäyle.Bezneñ tovarlar yaxşı satılsa, salımnarnıñ zur öleşe federal' qaznağa bara, dimäk, Tatarstannıñ uñışlı säwdä itüe Rusiägä faydalı. Monda eş qomaçawlawğa tügel, ä qızıqsınuçanlıqnıñ citmäwenä bäyle. Şul uq “ideyä” texnoparkın üsterü öçen yärdäm kiräk, ul üzenä kiräkle kadrlarnı qaydan alsın? Çit illärdä kiräkle çığımnarnıñ 60-70% firma üze kütärä, ä bezdä däwlät tülärgä tırışa, firmanıñ mömkinleläre dä az, qızıqsınuçanlığı da. Şirkätlär üzlärenä kiräkle kadrlarnı taba almıylar.
Gölnaz İlgizär.Tağı şul mäğärif temasına kilep çıqtıq.
Rimzil Wäli. Kadr mäğärifkä öyrängäç, eşkä yäbeşergä tieş bit. Äle başqarğan eşennän ber yıldan närsä qalır? Nindi administrativ idärä bulır Tatarstanda? Sezneñ başqarğan eşeñ niçek itep atala ide?
Dinar Nasıyrov. İnnovatsion säyäsät häm funksional' analiz bülege mödire. Sotsial' iktisadi tikşerülelär institutıñ bülege.
Rimzil Wäli. Sezneñ ğarizalar, analitik käğäzlär arasında tänqit, Tatarstanda şular citmi, şunısı naçar dip äytkän xällär buldımı?
Dinar Nasıyrov. Citeşsezleklär turında söylägändä, administrativ reforma berençe stadiädä. Tatarstanda ministrlıyklarda wäkälätlärne büleşü bik zur däräcädä.
Rimzil Wäli. Qazanda sineñ tuğannarıñ, iptäşläreñ häm dus qızıñ barmı? Alarnı sağınırsıñmı? Elemtä bulırmı?
Dinar Nasıyrov. Älbättä, elemtä özelmi. Şul uq internet aşa häm smslar yazışu, elektron gäzitlär, säxifälär qaraw mömkinlege bar.
Rimzil Wäli. Bostonğa maxsus grant buyınça uqırğa kitüçe Qazan yegete Dinar Nasıyrov belän söyläşü bälki küplärdä qızıqsınu uyatır. Alar bezgä üzläre xat yazsınnar, möräcäğät itsennär.