Azatlıq radiosınıñ Qazan bülegendä bügen bik qızıqlı qunaqlar. Çirattağı tügäräk östäl söyläşüenä kilgännär: Tatarstan jurnalistlar berlegeneñ citäkçese, Tatarstan Däwlät Sovetı räiseneñ urınbasarı Rimma Ratnikova, Qazan Däwlät universitetnıñ jurnalistika häm sotsiologiä fakul'tetı dekanı, kafedra mödire Wasil Ğarifullin häm çağıştırmaça yäş jurnalist, Watanım Tatarstan gazetasınıñ mäğlümat bülege mödire İldar Mirğalimov. Säbäben üzegez dä añlıysız — bu atnada Qazanda bik zur jurnalistlar utırışı buldı. Rusiä ictimaği palatasınıñ mäglümäti säyäsät komissiäse Tatarstannıñ ictimaği palatası belän berlektä häm Tatarstannıñ törle oyışmaları belän berlektä cämäğät tıñlawlarnı ütkärde. Teması bik qızıq — süz irege, töbäk häm milli mäğlümat çaraları, jurnalistlarnıñ xoquqlarnı.
Rimzil Wäli. Rimma xanım, äytegez äle, bu utırışnıñ töp näticäse nindi, töp akсent närsägä yasaldı? Süz iregenäme, jurnalist xoquqınamı? Ällä töbäk häm milli mäğlümat çaralarınamı?
Rimma Ratnikova. Şuşı bilgelängän temağa törle yaqlardan qaraşlar äytelde utırışta. Bez ictimaği palatası bezgä kilä digän xäbärne işetkäç, ber berebezgä soraw birergä başladıq — nişläp alar Tatarstanğa kilälär? Bu sorawnı bez legendar jurnalistlar Nikolay Svanidze, Pawel Gusev, Mixail Fedotovqa birdek. Alar Tatarstannı ürnäk itep qarıybız didelär.
Rimzil Wäli. Nikolay Svanidzenıñ ber fikere yañğıradı: Sarı taw, Mariı-El häm Başqortstanda süz irege buyınça bik küp problemalar bar dip äytte. Ä nindi kürsätkeçlär buyınça ülçänä ikän ul, metodikası sezgä bilgeleme?
Wasil Ğarifullin. Süz iregeneñ kürsätkeçläre bar. Minemçä, süz irege ul jurnalistnıñ närsäder turında yaza alu irege tügel. Süz irege ul bezneñ cämğiättä yäşäwçe grajdannarnıñ saylap alu irege. Ägär dä min üzemä kiräk gazetanı, radionı, jurnalnı şuşı cämğiättä yäşäp saylap alsam, bu oçraqta süz irege turında söylärgä mömkin. Ä inde jurnalistnıñ süz irege härwaqıt çiklängän bulğan. Nindi cämğiättä yäşäsä dä, nindi mäğlümat çarasında eşläsä dä, ul çikle.
İldar Mirğalimov. Minemçä jurnalist irege yöz protsent bula almıy, çönki bu irekne çikläwçe faktorlar bik küp. Bu xucanıñ kem buluına qarıy. İkençedän, ilneñ zakonnar, cämğiättä qabul itelgän äxlaq normaları.
Rimma Ratnikova. Süz irege minemçä öç öleştän tora. Berençese, tege yäki bütän temağa yazırğa cıyınğan jurnalistnıñ mäglümät alırğa nindi mömkinlekläre bar. Däwlät orğannarğa kilgäç, ala alamı ul üzenä kiräkle materiallarnı? İkençe öleşe: jurnalist mäğlümätne cıyğaç, yaza başlıy. Nindi kirtälär bar monda? Ul üzennän—üze qurqıp yazmıymı, ällä aña redaktor röxsät itmime, kem aña irken yazırğa qomaçawlıy? Öçençe öleşe — gazeta çıqqanda, taratılğanda ber nindi kirtälär. Ägär dä härber öleşendä tärtip bulsa, bezdä süz irege bar dip sanarbız.
Rimzil Wäli. Töbäk häm milli jurnalistlarında bar dip äytelde.
Rimma Ratnikova. Nikolay Svanidzenıñ çığışında äytep kitelde, bez jurnalistlar bügenge könne üzebezneñ urınıbıznı bilgelärgä tieş. Bez kem bulıp yäşibez, cämğiättä nindi xezmät başqarabız? Yäşerep kenä küzätep yörtüçelär genäme, nindider mäğlümat astan cıyuçılar ğınamı bez?
Rimzil Wäli. Bälki kemgäder aqçağa yallanğan agent bularaq beräwne yäisä kemneder mançırğa alınğan jurnalist bardır. İñ qotoçqıçı — ber bandit üzen färeştä itep yazdıra, ä äybät keşelärne kiresençä deget belän buyaw wazıyfasın başqaru tügelme? Monı bez — gazeta, televidenie häm radio jurnalistları eşlibez.
Wasil Ğarifullin. Rossiädä jurnalist irege bar, jurnalist eşläw öçen böten mömkinlekläre bar. Läkin xikmät şunda— mäğlümat çaraları kiñ taralmağan, bigräk tä töbäklärdä häm milli jurnalistikasında. Üzäktä mäğlümat çaralarnıñ küp törläre bar. Ägär dä cämğiättä saylap alu mömkinlege bulsa, süz irege bar digän süz. Bar cämğiätneñ üseş däräcäsenä bäyle.
Rimzil Wäli. İldar, üzäk kanallarında, Rusiä matbuğatında mondıy saylaw mömkinlege barmı?
İldar Mirğalimov. Min törle kanallarında yañalıqlar çığışların çağıştırırğa tırışam. Bu oçraqta alarnıñ xucaları kem buluına qararğa kiräk minemçä.
Wasil Ğarifullin. Televizion kanallarnıñ küpçelegen bügenge köndä däwlät idärä itä.
Rimzil Wäli. Bezdä törle firqälär bar. Rimma xanım, sez Berdäm Rusiä firqäneñ citäkçelärneñ berse. Sezneñ firqä cıyılışlarında andıy matbuğatnıñ dilbegäsen dilbegäsen qulğa töşerep, üzebezneñ genä cırnı cırlatırğa digän maqsat äyteläme, yuqmı?
Rimma Ratnikova. Andıy fikerlär qayçaq yañğırıy. Äle küptän tügel utırışta ber äfändebez bolay dide: nişläp bezneñ partiä turında mäğlümat şundıy äz? Äydägez Tatmediağa ber komanda birik, barısı da bezneñ firqä turında yaza başlarlar. Min bolay didem: ägär dä bezgä qızıqlı bulası kilsä, bez alarğa şundıy mäğlümat birergä tieş, alar bezneñ arttan üzläre yörergä tieş. Ä alay alarnı komanda astına bastırırğa döres bulmas bügengä köndä.
Rimzil Wäli. Qızıq äyberlär dä kilep çığa - töbäk häm millät jurnalistikası problemaları. Mäskäwdän kilgän ağaylar äyttelär bit, üzegez xakimiät astına yatqansız, tawış – tınığız çıqmıy. Anda xätta köldelär, berniçä ölkädä jurnalistlarnıñ tawışı çığa di, berniçäse xırıldıy ğına, ä berniçäsendä – Mariı El, Saratov, Başqortovtan – anısı da yuq. Säbäpläre nidä? Aqça citmäw, xoquqi senzura häm nindider köç qullanu, häm öçençe säbäp – jurnalistlar üze awızların yomalar häm yünle informatsiä birmilär. Sezneñ fikeregez bu turıda?
Wasil Ğarifullin. Mäskäwdä genä yaxşı, professional' jurnalistlar cıyılğan, anda ğına yäşäwçe keşelär uylıy belä, töbäklärdä yäşäwçelär nadan digän fiker bar. Yuq, xikmät anda tügel. Xikmät jurnalistlarnıñ mömkinleklärdä, berençe çiratta regionnarda säyäsi ictimaği situatsiälärdä.
Rimzil Wäli. Ä bezdä Pozner kebek maxsus aqçalar çığarmıyça, biş–altı keşene utırtıp, ber säğät buyı sayratıp utıruçı jurnalistlar barmı?
Wasil Ğarifullin. Pozner kebek jurnalistlar töbäklärdän çıqqan da.
Rimzil Wäli. Dimäk professionalizm – ictimaği şartlarnıñ qorbanı?
İldar Mirğalimov. Minem fikerençä, milli matbuğatnıñ belgeç professional' däräcäse rus matbuğatına qarağanda tübänräk. Bälki monda psixologik säbäbe bardır. Jurnalistlarda samotsenzura digän äyber bik köçle häm ul jurnalistnıñ professional'legenä qarşı kilä. Qurıqqan jurnalist ul profesional' jurnalist bula almıy.
Wasil Ğarifullin. Tatar matbuğatnıñ,televidenie kanallarnıñ, radionıñ töp tıñlawçısı bügen – awıl xalqı. Awıl auditoriäsenä närsä kiräk, anıñ ixtiäcläre nindi, bügenge tatar mağlümät çaraları berençe çiratta qänäğätländerä dä. Matbuğatnıñ däräcäse auditoriä däräcäsenä täñgäl kilä.
Rimma Ratnikova. Ä ni öçen bez şuşı xäldä qaldıq? Nişläp bügen jurnalistlar bügen şiñep qanatsız qaldılar? Häm niçek bezgä bügen üzebezgä ışanıçnı qayttırırğa?
Wasil Ğarifullin. Bu cämğiättäge säyäsi wazğiätkä bäyle.
Rimzil Wäli. Bu forumda räncetä torğan ğaipläw taşlandı, bügen jurnalistikanıñ, mağlümät çaralarnıñ abruyı töşte, xalıq bik qaramıy-tıñlamıy. Bez niçek qotılırğa tieş soñ?
İldar Mirğalimov. Bezneñ auditoriäbez – awıl keşese. Häm bezneñ matbuğat awılğa qarap, anı qızıqsındırırlıq mäğlümat birergä tırışa. Läkin minemçä, bez awıl belän genä çiklänmäskä tieş. Bez millät üsterü turında söyläşäbez ikän – olı säyäsätkä tartıp çığarırğa tieş.
Rimzil Wäli. Bügen milli matbuğatqa al'ternativa çığa başladı – Tatar radiosı, Aqçarlaq gazetası...Watanım Tatarstanğa uquçı da qalmıy.
Rimma Ratnikova. Sovet çorında Tatarstanda yözgä yaqın gazeta-jurnallar, radio-televidenie kanalları bar ide. Xäzer alarnıñ sanı – meñdä tuqsan cide. Niçek alarnı uqıp beterergä barısında?! Minemçä jurnalistika – ul ruxi küper bulırğa tieş, xalıqnıñ fikerlären xakimiätkä citkerergä tieş, xakimiät eşlägän eşlären xalıqqa citkerergä tieş. Bu modelne ğämälgä salır öçen küp eşlärgä kiräk äle.
Wasil Ğarifullin. Jurnalistikanıñ kiläçäge – ul anıñ auditoriäse, şul auditoriäneñ kiläçäge belän bäyle. Ägär dä cämğiättä süz irege, demokratiä bulsa, ul oçraqta bez jurnalistika irege turında söyläşä alabız.
İldar Mirğalimov. Minemçä, jurnalistikanıñ sıyfatın kütärü öçen xartiälär genä citärlek tügel. İñ berençe çiratta, jurnalistnıñ äxlägenä, professional'legenä iğtibar itergä kiräk. Töp iğtibarnı xartiälär kebek çaralarğa itergä tügel, ä jurnalistlarnıñ tärbiäläwgä, alarnıñ uqıtuına itergä kiräk.
Rimzil Wäli. Keşeneñ ostalığı häm imanlığı bulmasa, xartiälär genä qaplap quyu bik xörti bulır inde. Bez bügen jurnalistika, milli jurnalistika turında söyläştek. Bez matbuğat turında söylägändä, barıbıznıñ da urtaq fikerebez bar – tatar barda, xäbär bar, dilär, ä xäbär barda, mäğlümat çaralarıbız bulğanda, bezneñ millätebez dä bulaçaq.