Bu atnada Tübän Novgorodta Rusiä Prezidentınıñ İdel buyındağı tulı xoquqlı wäkile Aleksandr Konovalov icadi intelligentsiä wäkilläre belän oçraştı. Şuşı oçraşu waqıtında da, annan soñ da xäzerge icat keşelärneñ tormışı, icadi yunäleşlär häm säyäsi xäl turında fikerne alıştılar. «Azatlıq» radiosı şul uñaydan Qazanda yäşäwçe berniçä yazuçınıñ icadi intelligentsiäneñ bügenge xäle turında fikeren inde işetterde dä. Tuqay büläge lawreatı Marsel' Galiev, jurnalist İsqandär Siraci, şağir Rkail Zaydulla bügen icat intelligentsiäse fäqirlektä kön itä, anıñ turında qayğırtu häm bügenge xäl bik faciğäle, qayberläre Stalin zamanında tormış şäbräk ide icadi intelligentsiäneñ dip äytte. Elekke zamanında kebek icadi äğzäse bulğanğa fatir, maşina alırlıq gonorar tamıp ta tormıy. Ämma tormış üzençä bara, bezneñ zamanda törle ädiplär, törle zıyalılar bar. İcadi intelligentsiä bügenge xäle turında üzlärneñ şäxsi fikerlären häm ictimaği däwlät eşlärendä qatnaşqan eşlären bäyläp tügäräk östäldä turıdan turı äytälär: Wälievlar — Tatarstan däwlät Sovetınıñ milli mä’sälälär komitetı räise, şağir Razil Wäliev, Tatarstan fännär akademiäseneñ gumanitar fännär bülegeneñ akademik särkätibe Nail Wäliev häm şuşı tapşırunı Rimzil Wäliev alıp bara. Şuşı tapşıruda yäş jurnalist häm şağir Röstäm İsxaqi da qatnaşa.
Rimzil Wäli. Razil äfände, bu Tübän Novgorodta häm Qazanda äytkän süzlär sezne qızıqsındırdımı?
Razil Wäliev. Tübän Novgorodta äytelgän bulmasa da, bu problema tiräsendä kön sayın süz alıp barabız. Problema bik tä ayanıç, möhim. Bügenge köndä icat ähelläre icat belän genä şöğellänep yäşi alalarmı, üz tamaqlarnı tuydıra alalarmı, il kürä alalarmı? Min yuq dip uylıym. Elek yazuçınıñ romanı çıqsa, ä roman biş yıl yazıla, roman öçen alğan gonorar xisabına ul tağı biş yıl ğömer itä, ğailäsen tuydıra ala ide. Şul biş yıl eçendä tağın ber äsärne yazıp, üzeneñ icatın däwam itä aldı. Bügenge köndä andıy mömkinlek yuq. Yazuçılarnıñ, sänğät ähellärneñ xäle bik şäp dip äytmäs idem. Wasil Äxmätev şulay digän: «Bez bügenge köndä şul xätle awır xäldä, min üzemneñ balalarıma,onıqlarıma zinhar öçen icat belän, muzıka belän şöğellänmägez dip wasıyät qaldıraçaqmın». Min deputat bularaq, ber fikerne äytergä telim. Rossiä külämendä bez, deputatlar, küpme yıl tırışıp, icat ähelläre turında zakon qabul itkänebez yuq. Dimäk, zakon eşe bügen zakonlaştırılmağan, keşe icat eşe belän şöğellänsä, anıñ eşe eş dip sanalmıy.
Rimzil Wäli. Äydägez äle bügenge xälne bilgeläp quiyk. Nail äfände, menä Marina Zvetaeva, sezneñ Alabuğa şähäregezgä kilep, asılınğan. Tuqay, Qazanğa kilep, monda çirläp, wafat bulğan. Hadi Taqtaş, ciñel genä kienep, suıq tiderep, ulep kitkän. Çit illärdä bogema wäkilläre yä bik şäp yäşilär, yä üzläre fäqirlektä, bomj bulıp kitkännäre dä bar. Bu kapitalizmnıñ yaña tamğasımı, sezgä niçek kürenä?
Nail Wäliev. Bezneñ vuzda min assistentlarğa eş xaqın 55 protsentqa kütärdem, ölkän uqıtuçılarğa 35 protsentqa, dotsentlarğa 35 protsentqa, doktor, professorğa 15 protsentqa. Yäşlär bügen bik awır yäşi, alarğa yärdäm itergä kiräk. Yazuçı eşen genä almıyça, törle eşlär başqarıp bula bit. Menä bezneñ uqıtuçılar leksiälär belän çığış yasıylar. İcadi intelligentsiäneñ yazmışı awırraq.
Röstäm İsxaqi. Sez xäzerge intelligentsiä awır xäldä disez. Ä bit min yäş keşe bularaq nindider matur, miña yoldız bulırlıq keşene küz aldıma kiteräm. Ä icat intelligentsiä yäşlärdä kire reaksiä birmäs mikän? Yäşlär ädäbiättän çitläşmäslär mikän?
Razil Wäliev. Monıñ ike yağı bar. Ber yaqtan qarağanda, bu yaxşı da bulırğa mömkin. Ägär dä sin yazuçı bulıp, bayırmın dip uylıysıñ ikän, andıy yazuçınıñ bezgä kiräge yuq. Ägär dä ul çın mäğnäsendä şağir ikän, böten dönya tıyıp yazırğa tieş, Tuqay kebek, Taqtaş kebek. Tuqaynıñ yılına cideşär kitap çıqqan.
Rimzil Wäli. İcadi intelligentsiä wäkilläre üzeneñ tormışın oyıştırırğa mäcbürime? Şağir yäki kompozitor buldıra alamı anı?
Röstäm İsxaqi. Berniçä yazuçı bezgä gonorar äz birep, mömkinçeleklärne qısalar, bez tawış çığarmas öçen aç totalar dip äytälär. Alar fikerençä tuq keşe rizasızlıq belderergä mömkin.
Razil Wäliev. Ämma revolyutsiäne tuqlar yasamağan, açlar yasağan, anısın onıtmasqa kiräk.
Rimzil Wäli. Açlar da genial' äyberlärne yazğan, tuqlar da yazğan. Läkin tuq keşeneñ başı tomalana bit, anıñ yoqı kilä başlıy bit! Ni öçen sez yazasız, aqça alu öçenme, dan alır öçenme? Yazu qıyın bit.
Razil Wäliev. Keşe ike genä oçraqta yaza. Bik nıq yaratqanda, yäisä bik rätlängändä. Üz üzennän qänäğät bulğan keşegä dönyadan bernärsä dä kiräkmi. qänäğät bulsa, progress bulmıy bit.
Rimzil Wäli. Xäzer küp keşe kitapxanägä yörmi, öydä dä küp uqilar. Sezneñ, Nail äfände küpme kitabığız öydä?
Nail Wäliev. Biş meñnän kübräkter.
Rimzil Wäli. Ä sez ni öçen Fatix Ämirxannıñ ruxi baylığı turında kitap yazırğa buldığız?
Nail Wäliev. Yazmıyça tüzä almasañ, bütän keşe yazmasa, keşe yazırğa tieş dip uylıym.
Röstäm İsxaqi. Sez äytkänsez, tatar xalıqnıñ tanılğan yazuçılarıñ tormışları bik awır bulğan. Kemder tuñıp ülgän, kemder açlıqtan ülgän. Xäzer min qurqıp qaldım. Ägär min şağir bulırğa teläsäm, mine dä şundıy kiläçäk kötäme?
Razil Wäliev. Ägär dä sin üzeñä şundıy ciñel tormış teläsäñ, bay bulırğa teläsäñ, siña şağir bulırğa kiräkmider. Bezgä andıy şağirlär kiräkmi. İcat keşelär, yazuçılar — bu härwaqıt alda barğan keşelär.
Rimzil Wäli. Bügen icat belän şöğellängän keşelärneñ säyäsi statusı da, däwlät xoquqları da, komp'yuterları da citärlek. Bötenläy qapma—qarşı yağı da bula. Şuşı şartlarda, tigezsezlek şartlarında bügen nindi çaralar kürep bula?
Razil Wäliev. Tuqay äytkän ide: «Min köyep quyğan şağir genä tügel, min säyäsätçe dä, min ictimaği eşlekke dä». Çınnan da, ğadi genә yazuçı, ğadi genä şağir bula almıy icat belän şöğellängän keşe. Ägär bez däwlättä yäşibez ikän, iñ berençe çiratta icat ähelläre däwlät yärdämen alırğa tieş. Çönki alar da bu ilneñ watandaşları. Alarnıñ eşen zakonlaştırırğa kiräk başta Rossiä külämendä, annarı Tatarstanda. Amerikağa barğaç, min şaqqattım. Ägärdä ber yazuçınıñ kitabı kitapxanägä alınsa, anı kemder uqığan ikän, yäisä kitaptan kserokopiä yasalğan ikän, şul kserokopiä yasağan sayın ul avtorğa aqça kilä. Bezdä şulay bulsa, härber çıqqan kitapqa, bastırılğan äsärgä gonorar birelsä, bezneñ xälebez üzgärer.
Nail Wäliev. Keşe üze selkenmäsä, tırışıp cirmäsä, berkem dä kiterep birmi aña yaxşı tormışnı. Şunıñ öçen härberebez tırışırğa tieş, köräşergä tieş. Minemçä icat keşeneñ tağın ber parallel' eş bulırğa tieş.
Rimzil Wäli. Röstäm, inde xäzer äyt, niçek soñ, bezne tıñlağaç, taşlıysıñmı bu yulnı, yuqmı?
Röstäm İsxaqov. Min uyladım häm şağir bulır aldınnan jurnalist bulıp qarıym äle. Miña jurnalistika yaqınraq bulıp kürenä, sezne tıñlağaç.