13 dekaberdä Rusiä Däwlät Dumasında tikşereläse ber mä’sälä ğinwar ayına kiçekterelde. Ul da bulsa Tatarstan xakimiät orğannarı belän Rusiä xakimiät orğannarı arasındağı şartnamä turındağı qanun. Bu şartnamä noyäber ayında tözelgän häm anıñ östendä Rusiä prezidentı Vladimir Putin häm Mintimer Şäymiev imzası tora. Ämma Duma aşa bu dokument ütep kitmägän. Qayber mäğlümätlärgä qarağanda şuşı yaña Qazan—Mäskäw şartnamäsenä bik zur iğtibar birelä häm qapma—qarşı fikerlär dä bar. Kiçekterelgän, ozaqqamı, ni öçen kiçekterelgän häm bu şartnamäneñ mäğnäse niçek? Älege şartnamäneñ eçtälegen berniçä atna törle töbäk wäkilläre, analitiklar, säyäsätçelär sorap, anı ezlilär. Tatarstan Däwlät Sovetında bu şartnamä qaralğan ide, ratifikatsiälängän ide, ämma äle tulı açıqlıq yuq. Şul turıda analitik tügäräk östäl söyläşüendä Tatarstan däwlät Sovetınıñ komitet räisläre, bilgele säyäsätçelär Marat Galiev häm Razil Wäliev qatnaşalar. Marat äfände iqtisat belgeçe, Razil Wäliev mädäniätçe, ikese dä şuşı şartnamä proyektın eşläwdä qatnaşqan.
Rimzil Wäli. Äytegez äle xalıqqa, bu şartnamä turındağı qanunnıñ Dumada qaramaw närsäne añlata?
Razil Wäliev. Bez Tatarstan belän Rossiä arasında wäqälätlärne büleşü turındağı bu şartnamäne bik ozaq äzerlädek. Bilgele, ul ciñel genä eşlänmägän. Äle şartnamä eşlänep betkän, kileşterelgän, anıñ böten mat'dälärendä bez urtaq fikergä kilgän idek. Äye, Rusiä prezidentı ay elek anı Rusiä Däwlät Dumasına täqdim itte. Häm ul dekaber ayında qaralırğa tieş ide. Annan soñ Rusiä töbäklärendä şaqtıy ğına ığı-zığılar başlandı. Min monı bik añlap ta betmim, çönki Tatarstan Rossiä belän şartnamäne tözüdä berkemgädä zıyan kilmi. Rossiä konstitutsiäse moña mömkinlek birä. Bu şartnamä, minemçä, ğinwar ayında qabul iteler.
Rimzil Wäli. Ä iqtisat fännäre belän şöğellänüçe, şulay uq bu şartnamäne äzerläwçe Marat Galiev ni äytä?
Marat Galiev. Soñğı könnärdä bäxäslär çınnan da yañadan başlandı, küp säyäsätçelär bu turıda üzläreneñ fikerlären äytä. Äytik, KPRF älege Kileşüneñ kiräklegendä şiklänüen belderde. Ämma min, monda kübräk xisçänlekneñ urın alğanın äytäm. Ägär dä fikerlärdä xislär östenlek tota ikän, xislär küp waqıtta çınbarlıqnı berniqädär bozıp kürsätä. Bügenge könneñ çınbarlığı isä, älege Kileşüneñ Tatarstanğa ğına tügel, Rossiäneñ üzenä dä kiräk buluında. Çönki 92-93нче yıllarda barlıqqa kilgän wäzğıät bügengese köndä ğämälgä aşa almıy. Ni öçen? Çönki Tatarstan çınnan da federativ kileşügä qul quymadı. Federativ kileşü digän dokument bügen inde yuq, çönki ul ber öleş bularaq Rossiä Federatsiäse Konstitutsiäsendä urın aldı. Ä Konstitutsiä böten xalıq tawışı belän 1993 yılnıñ 12 dekaberendä qabul itelde. Eşneñ asılı şunda ki, 1993 yılda Tatarstannıñ küpmillätle barlıq xalqı Rossiä konstitutsiäse buyınça tawış birmäde. Şuña kürä Rossiä konstitutsiäseneñ Tatarstan cirlegendä xoquqi köçkä iä buluı turında şik tua. Häm konstitutsiä, Kileşü dip atalğan dokumentta qabul itelgän. 1994 yılnıñ Kileşüe, Tatarstan cirlegendä Rossiä konstitutsiäsen qabul itte. Şuña kürä älege Kileşü öçen Rossiä üze häm, ägär respublikada säyäsi tınıçlıqnı ğına tügel, ä Rossiä Federatsiäse eçendäge yuridik yaqtan döres itep räsmiläşterelgän urının saqlap qaluın teläsä, Tatarstan da üze yabışıp torırğa tieş. Şuña kürä älege mäs'älä, Kileşülärne beterergä telägän qayber xisle säyäsätçelärneñ küz aldına kiterüennän ayırılıp torğan bötenläy ikençe yuridik mäğnä ala. Ägär Kileşü bulmasa, Rossiä konstitutsiäsen Tatarstan cirlegendä niçek xoquqilaştırırğa? Monıñ belän bergä, 1994 yılnıñ fevralendä federativ üzäk şundıy Kileşülärgä qul quyıp qına böten federatsiä cirlegendä konstitutsiäneñ xoquqi köç birüen dä küzdän ıçqındırmasqa kiräk. Şuña kürä xäzer, 1994 yılnıñ Kileşüe üzeneñ köçen yuğaltqan waqıtta, Kilüşeneñ yaña variantı kiräk. Ul bik ozaq äzerlände, ike yıl çaması, xäzerge waqıtta inde äzer. Ul, Rossiä Prezidentı aldındağı Baş yuridik idäräneñ böten tikşerülären uzdı, Rossiä Federatsiäse Xökümäte häm Prokuraturasınnan uñay cawaplar aldı, Däwlät Dumasınıñ yuridik xezmätläre näticälären, şulay uq Däwlät dumasında häm Federatsiä Şurasında ber törkem yuridik komitetlarnıñ xuplawın aldı. Şuña kürä min, Kilüşeneñ xoquqi yaqtan räsmiläşterelü probleması, 2007 yılnıñ başında ayık aqıl belän qabul iteläçägenä ömetlänäm.
Rimzil Wäli. Şulay itep sez, Razil äfände kebek, bu şartnamäneñ Dumağa çığaruına ömetlänäsez. Läkin KPRF partiäneñ häm qayber töbäk citäkçelärneñ kisken qaraşı bar bit. Kommunistlar moña niçek qarıy?
Razil Wäliev. Bezneñ Däwlät Sovetındağı dürt kommunist deputat bar, alarnıñ bügenge köngä berdä üzlärneñ fikerlären äytkäne yuq. Üzara söyläşülärdä dä, utırışlarda da bu şartnamäne yaqlap çıqtılar. Ä Zyuganov citäkçesendä Rossiä kommunistlarnıñ qarşı kilüläre añlaşıla, çönki ozaqlamıy Rossiä Däwlät Dumasına saylaw bula. Minemçä, bu saylaw aldı kompaniäneñ ber çağılışı. Alar aqıllı keşelär bulırğa tieşlär, häm Rossiä konstitutsiäsendä yazılğan, Rossiä üzeneñ subyektları belän mönäsäbätlärne federativ dogovor häm başqa törle şartnamälär aşa urnaştıra ala digän stat'yağa qarşı çığarğa tieş tügel.
Rimzil Wäli. Beräwlär äytä, bötenläy kiräkmi, ikençeläre äytä, Tatarstanğa bulğaç, bezgä dä bulsın, dilär. Bu turıda min Mäskäwdän kilgän xoquqçı belän söyläşkän idem. YÄ Tatarstan belän Çeçnya genä ayırım rejimda yäşi, yä yañadan ille-altmış şartnamä tözü. Qaysı variant döres häm sezneñ qaraşqa niçek bulırğa mömkin?
Razil Wäliev. Ägär dä konstitutsiä şundıy mömkinlek birä ikän, anı berkem dä tıya almıy. Ä şartnamäne qabul itü – itmäw Rossiä Däwlät Dumasınnan häm Rossiä prezidentı tarafınnan itelergä tieş. Äytelde inde, mondıy şartnamäne Tatarstan häm Çeçnya genä qabul itä ala. Qalğan töbäklärneñ federativ şartnamäläre bar. Başqortstannıñ da, Kavkaz respublikalarnıñ da andıy şartnamälärgä qul quyğanı bar. Qayber töbäklärneñ tağın da ayırım şartnamäläre bar. Başqortstan respublikası ozaqlamıy üzeneñ irekle räweştä Rossiä däwläte sostavına kerüe turında bäyrämen ütkäräçäk. Dimäk, alar dürt yöz ille yıl elek andıy şartnamäne tözegännär. Häm bügen tağın ber şartnamäne qabul itsälär, dimäk bu prolongatsiä buladır. Min añlamıym, şartnamä östenä şartnamä kiräk mikän?
Rimzil Wäli. Federativ şartnamägä Başqortstan iñ soñğılardan imza quyğan. Häm şularnıñ nindider östämä protokolı bar, Başqortstanğa nindider östämä preferensiä birelde dip äytelde. Şul protokol isän, Başqortstan isän, Rusiä isän, ä kürşe töbäklär bezgä yañadan şartnamä tözärgä kiräk dilär.
Marat Galiev. Min belgänçä, älegä qädär oppozitsiä üz fikeren citkermäde äle. Läkin bezneñ Däwlät Şurasındağı berniçä lider deputatnıñ Kileşügä berqayçan qarşı süz äytkännäre bulmadı. Ämma şuşı könnärdä alar üzläreneñ räsmi pozitsiälären beldertergä mömkinnär. Ägär dä şuşı mä’sälägä barı tik xoquqi yaqtan ğına küz salsaq, Çeçnya häm Tatarstan oçrağında älege Kileşü Rossiäne saqlap qalu öçen kiräk. Min tağın ber qat assızıqlap kitäm – Rossiä konstitutsiäse öçen älege ike subyektta tawış birelmäde, ul tawış belän qabul itelde. Şuña kürä yuridik çistalıq öçen Kileşüneñ buluı zaruri. Başqa subyektlarğa kilgändä isä, häm konstitutsiä, häm federal' zakonnar cıyılması, ägär dä subyektlarnıñ qayber üzençälekläre Federal' zakonnar cıyılması belän rätkä salınmağan oçraqta mondıy mömkinlekkä yul birä. Häm ägär dä subyektlar, ğämäldäge zakonnar cıyılması tışında Kileşüne tözergä mäcbür itkän üzençäleklärne tabalar ikän, alar bu mömkinlektän faydalana ala. Läkin Kileşüneñ, ike yaqlı rizalıqnı belderüe xaqında onıtmasqa kiräk. Ber yaqlı taläplär belän genä qarşı çığarğa yaramıy. Tege yäki bu subyektnıñ üzençälekläre tabılğan oçraqta ike yaqlı alıp barılğan eş waqıtında üzara kilmeşengän formulalar tabarğa kiräk. Läkin älegä bez, Tatarstannıñ Kileşü bulğanğa kürä, Kileşüneñ tözelüen taläp itüçe xisçän belderülär genä küräbez. Yäğni monda, alarda bulğaç, bezdä dä bulsın logikası tügel, ä qayber üzençäleklärneñ tabılu logikası bulırğa tieş. Menä Tatarstannıñ üzençälekläre, tarixı räweştä barlıqqa kilde häm alarnı ütäw awır. Şuña kürä Kileşü barlıqqa kilde dä. Başqa subyektlarğa kilgändä isä, ägär dä obyektiv üzençäleklär bar ikän, üzara kileşergä kiräklegen tağın ber qat assızıqlıym. Läkin bu protsess bik ciñellärdän tügel.
Razil Wäliev. Bezneñ Qazan xanlığın 450 yıl elek alğannan birle Rossiä belän ike aradağı mönäsäbätlär xaqında bernindi dokumentlarıbız da yuq. Konstitutsiäneñ ber mat'dädä Tatarstan – Rossiä respublikası dip yazılğan, ämma bu konstitutsiä öçen Tatarstan xalqı tawış birmäde. İkençedän, federativ şartnamä astına bez qul quymadıq. Ä bezneñ xalıq tarafınnan Rossiä belän ike ara mönäsäbätebezne bilgelägän ber dokumentıbız bar. Bu 1993 yılnıñ mart ayında qabul itkän referendum näticäläre. Ä ul referendumda bez möstäkıyl', suveren däwlät dip yazılğan.
Rimzil Wäli. Prezidentnıñ İdel buyı okrugındağı wäkile Aleksandr Konovalov 13 dekaberdä bolay dip äytkän: şuşı şartnamälärne ürçetüneñ, tirajirovanieneñ perspektivası yuq. Ä Mintimer Şäymiev şuşında uq äytkän: federativ dogovor astına Tatarstan häm Çeçnya ğına qul quymağan. Menä niçek yäşärgä xäzer? Bötenläy käğäzsez yäşärgäme, ällä Putinnıñ, Şäymievnıñ abruyın taptamıyça, ütkärergäme inde bu şartnamäne?
Marat Galiev. Monda, berençe qaraşqa möhimsez bulıp kürensä dä, qayçağında zur problemalar kiterep çığaruçı qayber yuridik çeterekleleklär bar. Menä öç Baltıyk däwläte, Sovetlar Soyuzı sostavına yuridik yaqtan bik çista bulmağan räweştä kerdelär. Monıñ närsä belän tämamlanğanın bez barıbız da beläbez. Menä mondıy yuridik çeterekleleklär, däwlätneñ tarqaluına qädär kiterergä mömkin. Ä Tatarstan belän Rossiä arasındağı Kileşüneñ barlığı, yuridik yaqtan Rossiäne küpkä nığıta. Şuña kürä min, Federal' üzäk pozitsiälärennän, Tatarstan Respublikası häm Rossiä Federatsiäse däwlät xakimiäte orğannarı arasındağı älege Kileşüneñ buluı, Rossiä däwläte öçen zaruri buluına basım yasıym. Çönki älege dokument, Rossiä Federatsiäsen nığıtaçaq.
Rimzil Wäli. Dimäk, zakonnar buyınça yäşäsäk, bu eş kiräk inde.
Razil Wäliev. Bez bügen zakon buyınça yäşärgä teläsäk, bez bu mönäsäbätlärebezne zakonlaştırırğa tieşbez.
Rimzil Wäli. Şartnamä proyektın sez beläsez inde – çit töbäklärgä yärdäm itü, Tatarstan prezidentı bulırğa telägän keşegä ike telne belü taläbe bar. Federal' zakonnarda bu bik yaxşı kürenmi. Xäzer niçek yäşär soñ Tatarstan? Bu taläplär üter dip uylıysızmı?
Razil Wäliev. Tatarstan prezidentınıñ ike telne belü turında bezneñ konstitutsiädä dä äytelgän. Ämma Rusiä qanunnarında äytelmägän.
Rimzil Wäli. Qarap toruğa bu bik qızıq mä’sälä. Ä cämäğätçelektä bu turıda mäğlümlät citäme dip sorarğa qala. Xalıq beläme, ışınıp bulamı Zyuganovqa, qayber yäşlär xäräkätenä şuşı mä’säläne tikşerergä, alarnıñ kompetentlığı citäme?
Razil Wäliev. Bügen mäglümät tä citmider. Xätta Azatlıq radiosı şaqtıy eş alıp bara. Ägärdä Tatarstan xalqı moña qädär referendumda äytelgän telägen bügen dä däwam itsä, bu mäsälägä ul açıqlıq kertä ala ide.