Rimzil Wäli. Şamil äfände, bu kemneñ yöz yıllığı, tatar teatrnıñmı, ällä sezneñme? Min beläm, sezneñ teatrda bik küp äzerleklär bara. Üzegezneñ añlatmağıznı biregez.
Şamil Zakirov. Monnan un yıl elek Ğaliasqar Qamal isemendäge teatrnıñ yöz yıllığına bağışlanğan iñ berençe kiñäşmälärdä şundıy fiker äytelgän ide: bu Qamal teatrnıñ yubiley tügel, bu bezneñ tatar teatr sänğäteneñ yubiley, çönki Qamal teatrı ul «Säyär» truppasınıñ warisı, läkin tatar teatrı zurraq, ul kiñräk, anıñ mäğnäse bayıraq, şuña kürä bu yubileynı bez tatar teatrnıñ yöz yıllığı bularaq ütkärergä uyladıq. Bu ideyäne böten tatar teatrları xuplap qabul ittelär. Bügenge köndä bezneñ un tatar teatrıbız bar, öçese Qazanda, şulay uq Minzälä, Älmät, Tübän Qama, Çallı teatrları. Respublikadan çittäge teatrlar: Tuymazıda, Ufadağı «Nur» häm Irımbur tatar teatrı. Cämäğätçelek, xalıq bu tatar teatrnıñ yubileyın ütkärü ideyäsen qabul itte.
Rimzil Wäli. Niçek bulğan bu 1906 yıldağı xäl? Qayda uynala başlağan?
İltani İlalova. Tatar teatrı, tatar sänğäte uncidençe yılğa qädär bik taralğan. Törkstanda bulğan, Taşkent, Boxara, Samarkand, Seber, Tomsk, Orsk, Omsk, Troitsk, Orenburg, Ufa yaqlarında. Tatar teatrı Tatarstan belän genä bäyle dip äytep bulmıy. Tağın ber yağı – tatar teatrnıñ tamırları. Bezneñ şäkertlär teatrları bulğan, alar spektakl'lärne mädräsälärdä quyğannar. Andıy äyber tıyılmağan ide bezdä.
Rimzil Wäli. Älege Kaçalov teatrı açılğanda 1800 yılda mömkin bulır ideme tatar teatrın açu? Ul çorda din imamı muzıka tamaşalarnı röxsät itmägän. Patşa xakimiäte dä milli teatrnı açırğa bulmağan.
İltani İlalova. Älbättä tıyular. Läkin xalıqnıñ mädäniätkä omtılışı köçle bulğan. Menä mädräsä teatrları turında äyttem, öydä spektakl'lär quyılğan. 1905, 1906 yıllarda Ufada, Qazanda başlanıp kitä spektakl'lär. Qazanda 22 dekaberdä 1906 yılnıñ iñ şaw-şulı bulğan spektakle. Ul spektakl' «Yaña klub» digän binada quyıla. Bu klub xäzerge Ğor'ki uramında urnaşqan. İkençe könne böten gazetalarda yazılğan ide: kiçä kiç tatar teatrı başlandı. Häm bez tatar teatrnıñ yöz yıllığın şunnan isäplibez. İkençe tuğan köne – cidençe yılnıñ Irımburda İl'yas Aşqadarski citäkçelegendä teatr dönyağa kilä. Şul Aşqadarski truppasınnan, annarı ul Säyär truppası isemen ala, unikençe yılnı Nur truppası, anı Säxipcamal Gizzatulina-Voljskaya – möselman ilendä berençe aktrisa, şul waqıttan bezneñ tatar teatrnıñ yılı başlana.
Rimzil Wäli. «Berençe teatr» digän spektakl'ne barıbız da xäterlibez. Ul waqıtta teatr xalıqnıñ tormışında nindi rol'ne uynağan?
Ğafur Ğayumov. Teatrnıñ kiläçägen yäşlär kerüe kürsätä. Altınçı yılda teatrnı yäş keşelär kütärdelär.
Rimzil Wäli. Nindi ideyä şuşı oyıştıruçılarnı, akterlarnı, rejisserlarnı xäräkätkä kitergän? Bälki ul mäxäbbät tarixları, bälki nindider säyäsi motiv, bälki yaña fälsäfä…
Ğafur Ğayumov. Bez uylıybız, Alladan kilgän nindider köç kilgän. Tatarlarnıñ kütäreleşe bulır öçen, qayadır ğadi keşelär tumağan, alar balaçaqtan uq Tuqay kebek icat itä başlağannar äsärlären yaza başladılar.
İltani İlalova. Äytep kitik, bernindi millätneñ dä teatr tarixında şundıy waqiğa bulmadı. Teatr tuğançı bezdä dramaturgiä tua. Gabdraxman İl'yasi, Fatix Halidi, Ğaliasqar Qamal.
Niaz İglamov. Menä bez söylibez teatrnıñ yöz yıllığı. Bu bit küp tügel. Ul äle bik yäş. Anıñ küp problemaları bar. Mäsälän, dramaturgiä xäzer teatrlarda bik siräk bara.
Rimzil Wäli. Nindi tormış materialları, ideyälär, fälsäfä alıp kergän tatar tormışına tatar teatrı?
İnsaf Xamitov. Berençe quyılğan äsärlär bügenge küzlek belän qarağanda, alar şaqtıy däräcädä bügen aktual' tügel. Ğasır başında tatar teatrınıñ tuuı bik zur fenomen. Teatr başqa sänğät'lär belän çağıştırğanda qatlawlı sänğät. Teatrnı quyu öçen kiräk dramaturgiä. Anıñ rejisserı, akterları bulırğa tieş. Bu faktorlar ğasır başında ölgerep citkän. Berniçä yıl eçendä tatar yäşägän töbäklärdä teatrlar açıla. Ul tabiği, çönki bezneñ millät citeşkän häm ul anı kötep alğan.
Rimzil Wäli. İnsaf, berençe tamaşaçı nindiräk buldı? Ofitsiantlarmı, satuçılarmı, baylarmı?
İnsaf Xamitov. Berençe tamaşalarğa milli intelligentsiä kilgän. Alarnıñ berse dä teatrğa bitaraf bulmağan. Bötenese dä teatr belän qızıqsınğan.
Rimzil Wäli. Teatrğa altınçı yılda guberna, imperiä byudjetınnan nindider aqça bülendeme? Anı kem asradı?
İltani İlalova. Yuq, ul waqıtta nindi dotatsiä, nindi aqça birelsen?
Rimzil Wäli. Şamil äfände, bügen bilet aqçasına teatrnı asrap bulamı? Bilet xaqı küpme xäzer?
Şamil Zakirov. Bulmıy. Bilet xaqı 40 – 250 sum. Çit il belän çağıştırğanda, bezdä bilet xaqı zur tügel.
İltani İlalova. Teatrğa qarşı köçlär küp bulğan. Akterlar gastrol'lärdä şähärdän şähärgä yörgändä politsmeysterlardan röxsät alırğa tieş bulğan. Senzura da bik köçle bulğan.
Niaz İglamov. Ğaliasqar Qamalnıñ p'yesaları senzuranı ütte, häm ul senzuranı ütte. Ä Ğayaz İsxaqinıñ p'yesaların tıydılar, şuña kürä ul dramaturg bularaq üsmäde.
Ğafur Ğayumov. Tege çorlarda töşep qalğan şaqtıy dramaturglar da bar ide, kiräkle p'yesa üz urının alıp qalaçaq. Bulğan äsär qalaçaq.
Rimzil Wäli. Nindi p'yesalar häm spektakl'lär ozaq yäşi, nindiläre tiz genä onıtıla, bu turıda bäxäslär härwaqıt çığıp tora. Ä bezneñ äñgämäbezne şuşı urında özärgä turı kilä, çönki tatar teatrnıñ yöz yıllığı turında söyläşkändä teatrnıñ bügenge yazmışı, zamananıñ teatrğa taläpläre häm artistlarnıñ, rejisserlarnıñ bügenge qaraşları turında söyläşüne däwam itergä turı kilä.