Rimzil Wäli: Xaqiqät bäxästä tua dilär. Döres, qayber bäxäslär üzara mönäsäbätlär açıqlaw häm üç alu, buş süz uynatu, ber keşeneñ ikençesenä yäki kiñ cämäğätçelekkä qaraşın iğlan itü öçen dä qullanıla. Şulay da, diskussiä, bäxäs digän närsä kiräkle häm faydalı. Çönki iñ kimendä ike qaraş, ike fiker bulğanda ğına bäxäs tua. Ä ber fikerle, avtoritar rejim bernindi üseşkä dä bara almıy. Sovet zamanında bäxäs röxsät itelmäde häm tawışsız-tınsız ğına däwläte dä, firqäse dä, cimerelep töşte.
Millät yazışı turında söyläşkändä bigräk tä kiräk ul irkenläp, açıqtan-açıq fiker alışu. Çönki milli üseş bar xalıqtan, kiñ cämäğätçelektän tora. Küzgä-küz qaraşıp, kiräk bulsa tözätep, härxäldä başqa qaraşlarnıñ da dönyada barlığın belep söyläşkändä meñnärçä, millionnarça keşe ber ük yulğa basa ala.
Azatlıq radiosınıñ Tügäräk östäl söyläşüe näq menä şuña kürä här atnanıñ yäkşämbe kiçendä efirğa çığa. İñ aktual' mäs'älälär turıda berniçä keşe küzgä-küz qaraşıp söyläşälär. Äytergä kiräk, mondıy söyläşülärgä äzerlekle häm ixlas keşelär tabu şaqtıy qıyın. Yä qayadır poçmaqta posıp qarap yatu, yä östän kürsätmälär birep, qolaqlarnı böke belän tomalaw caylıraq. Şulay da, canlı fikerlär, xäbärdar keşelärneñ mäğlümätläre häm xaqiqät'ne ezläwdän baş tarta almıybız. Yaña ğasır TV kanalında qara-qarşı dip atalğan tapşırunıñ soñğı çığarılışında Tufan Miñnullin tarixçı Damir İsxaqov belän söyläşte. Bu yulı äñgämä şaqtıy qızıqlı häm mäğnäle kilep çıqtı.
Milli üzañ, tarixi üzañ turında fikerlär Azatlıq tapşırularında da yış qına yañğırap tora. Bu yulı Azatlıqnıñ mäğlümäti partnerı Yaña ğasır kanalı belän bergäläp şul turıda kiñäşäbez.
Tufan Miñnullin. Bügen tatarnı saqlar öçen nindi çaralar bulırğa tieş?
Damir İsxaqov. Min Mäskäwdä aspiranturada uqığanda, bezneñ tulay toraqta küp ide ärmännär, gruzinnar häm başqa millät wäkilläre. Alarnıñ milli añnıñ yuğarılığına min şaq qatqan idem. Bu millätlär Sovet çorında da üzeneñ tarixın öyrändelär, şuña kürä, yä gruzin, yä ärmän belän söyläşkändä, alar böten patşaları turında wiç belä idelär. Minemçä, bezdä tarixi añ, ä tarixi añ – ul milli añnıñ ber öleşe, citmi. Bezneñ xalıqnıñ milli añ nığısa, bez üzebezne başqa millät kebek sizär idek.
Tufan Miñnullin. Ä töşenderüçelär kem bulırğa tieş?
Damir İsxaqov. Berençe çiratta, ğalimnär. Bügen tatar tarixı buyınça zur xezmät yuq. Üzebezdä belgeçlär citmi. Bez yazğan xezmätlärne uquçılar küp tügel. Ğazet-jurnallarda tarix tematikası bik tartılmıy. Anı bit xalıqqa citkerergä dä kiräk.
Rimzil Wäli. Yaña ğasır telekanalınıñ Qara-qarşı tapşıruında Damir İsxaqov cawap birä. Azatlıqnıñ Qazan studiäsendä şul uq temağa üz fikerlären ğadi tıñlawçılar östäp cibärä. Rafiq äfände, ul tözüçe, Başqortstannıñ Tuymazı rayonınnan. Häm Rezeda - finans-ixtisad institutınıñ ikençe kursında uquçı - bulaçaq menedjer. Rafiq äfände, sez üzegezneñ nindi millättän ikänlegen, tatar xalıqnıñ tarixın beläsezme?
Rafiq. Minem ätilär Aqsubay rayonında tuğannar ide. Min üzem Samara ölkäseneñ Çallı başı awılında tuğan keşe. Bezne mäktäptä tatarça uqıtmadılar. Awılda kübese urıs xalqı ide, alar arasında yäşägäç, min tatarça söyläşmädem. Küp kenä waqıt Başqortstannıñ Tuymazı şähärendä yäşim. Soñğı waqıtta tatar telen uqıta başladılar. Elegräk mäktäplärdä tatar tele yuq ide.
Rimzil Wäli. Sez tatar xalqı niçek biş yöz elek yäşägän, niçek yöz yıl elek yäşägän, anıñ däwlätläre bulğanmı, yuqmı şul turıda işetkänegez barmı?
Rafiq. Kino, kitaplar buyınça patşalar, xannar bulğan ikänen beläm.
Rimzil Wäli. Rezeda, sin östäp, tağın närsä äytä alasıñ?
Rezeda. Min Başqortstanda üstem. Bezne tärbiälägändä, tatar milläte, tatar tarixı turında söylämädelär. Ämma milli traditsiälär turında bez ğailädä, äti-änidän beldek. Qazanğa kilgäç, min tatar tarixın qızıqsına başladım. Äzräk bulsa da, tatar xannarı, Altın Urta turında beldem.
Rimzil Wäli. Tarixnı öyräner öçen nindi çığanaqlar bar?
Rezeda. Minemçä, Qazanda keşe üze teläp, muzeylarğa, teatrlarğa yörergä tieş. Kitapxanälärdä bik küp qızıqlı kitaplar, jurnallar bar.
Rimzil Wäli. Keşeneñ teläge bulsa, tarixnı belergä bulamı?
Rezeda. Älbättä bula.
Rimzil Wäli. Tufan Miñnullin Damir İsxaqov belän döres äyttelärme? Bezneñ xalıqnıñ milli añı çamalı, tarixnı belep betermibez?
Rezeda. Älbättä, alar döres äytälär, çönki xäzerge yäş keşelär tarixnı qızıqsınmı. Alar kübräk küñel-açu çaraların, televideniedä törle realiti-şou yarata, ä başqağa alarnıñ waqıtları qalmıy.
Damir İsxaqov. Sez Tatarstandağı muzeylarnı alıp qarağız. Milli muzey şulay atalsada, ul Qazan guberniäse muzeyınnan yıraq kitmägän. Vengriä muzeyın qarap çıqqaç, vengrlar kem ikänen añlıysıñ. Ä bezneñ muzeyğa kersäñ, anda mamontlar, ber poçmaqta tatar tarixı da kürsätelgän. Tatarnıñ milli tarixı anda az. Anıñ obyektiv yağı da bar. Bezneñ borınğı törki çor buyınça äyberlär citmi. Qazan xanlığı buyınça äyberlär bötenläy yuq.
Rimzil Wäli. Menä Damir äfände bezdä tatar tarixın, tatar milläten kürsätkän muzeylar bik az dide. Rafiq äfände, sez muzeylarğa yış yörisezme?
Rafiq. Min muzeylarğa yörgänem yuq. Yomışlarım belän Qazanğa kilgändä, teatrlarğa yörergä tırışam. Muzeyğa äle barıp citmädem. Soñğı waqıtta televizorda tatar milläte turında tamaşalarnı qarıy başladım.
Rimzil Wäli. İke yıl Qazanda toruçı Rezedanıñ kürgäne barmı milli muzeynı?
Rezeda. Äye, bulğanım bar. Ämma Damir äfände belän min kileşmim, çönki tatar milli muzeenda tatar milläte turında eksponatlar kübräk. Şul uq waqıtta Tatarstanda tatar xalqı genä yäşämi bit. Urıs milläte turında eksponatlar da bulırğa tieş.
Rimzil Wäli. Min dä Damir äfände belän kileşmäs idem, çönki däwlät muzeyında xäzer maxsus bülek ädäbiät öçen bar, anda Cälilneñ Maobit däftäre, Tinçurin, Tuqay turında bik qızıqlı äyberlär bar. Kreml'dä küptän tügel tatar däwlätçelege muzey açıldı. Annan soñ muzey yanında xannar törbäse. Min yörgändä, muzey zalları tulı tügel ide. Bitaraflıq küräm. Çit il turistlarnıñ is kitkänen küräm şunda. Baylıqlarnı qararğa barmağaç, bezneñ balalarıbız da barmıy.
Tufan Miñnullin. Bezneñ mäktäplärdä citärlek däräcädä birälärme tatar tarixın.
Damir İsxaqov. Berençedän, bezgä üzebezgä tarixi fikerläw kiräk. Tatarstan ğalimnäre tarix kitapların buldırdılar. Däresleklär bar. Ämma bez tatar sivilizatsiä digän närsägä iğtibar yasarğa tieş. Rossyaidä yäşägän xalıqlar Rossiä sivilizatsiä wäkilläre digän qaraş bar. Bezneñ möstäkıyl' sivilizatsiäbez dä bar, çönki ul borınğı törki zamannardan kilä. Tatarstanda eşlängän däresleklär Mäskäwdä ekspertiza ütärgä tieş. Mäğärif ministrlığı bezgä qarşı çığarğa da mömkin.
Rimzil Wäli. Tatarstanda däresleklär mä’säläse kisken tora. Damir İsxaqov şulay sanıy. Ä tatarstanlılar närsä uylıy?
Tawış. Bez mäktäptä uqığanda Tatarstan tarixın däreslektän üttek. Universitetqa uqırğa kergäç, Tatarstan xalqı tarixı digän ayırım däres kerde bezgä. Minemçä, bügenge Tatarstan tarixı turında tulı tügel häm alar iske. Tatarstan xalıq turında kitaplar kübräk kiräk. Şuşı kitaplar ciñel genä teldä yazılsa, anı böten keşe dä uqır ide.
Tufan Miñnullin. Min ”Zvezda Povolj'ya” gazetasında sezneñ ”Novıye tunneli real'nosti” digän mäqäläne uqıdım. Anda aqsaqallar televidenieğa çığalar da, buş süz söylilär digän fikerne uqıdım. Närsä ul millät turında buş süz söyläw?
Damir İsxaqov. Bu fikerne yazğanda, min älege situatsiägä tiränräk analiz yasarğa telägän idem. Minemçä, televideniedä genä tügel, ğazet-jurnallarda da buş süz söyläw küp. Çönki bar bit real' problemalar, anı ğadi xalıq ta belä, intelligentsiä da belä. Şuşı real' problemalarnı bez niçekter töşep qaldırabız. Äytik, yazuçılarnıñ kitapları bastırılıp çığa. Ämma xalıq anı almıy. Xalıqnıñ aqçası yuq, dilär. Şunda ğına, mikän? Xalıq bit araqı eçärgä aqça taba. Kitap alırğa aqça tapmıy. Ämma min tatarnı gel dotatsiälär belän qolaqqa tartuğa qarşı.
Tufan Miñnullin. Min Damir äfände belän kileşmim. Ägär dä skladlarda kitaplar yata ikän, ul kitap uquçılarnıñ ğaibe tügel. Kitap säwdäse bötenläy taraldı. Xalıqnı uqırğa öyrätergä kiräk.
Damir İsxaqov. Min kitapnı bötenläy çığarmasqa dimim. Çit ildä niçek itälär – yözdanä genä çığaralar da, äybät alınğaç, tağı bastıralar. Ä bezdä biş meñ kitapnı bastıralar da, häm ul kitap kibetendä tuzan cıyıp yata.
Rimzil Wäli: Tufan Miñnullin belän Damir Isxaqov bäxäsendä ikese dä xaqlı kebek. Kitaplarnı däwlät yärdämendä çığaru, şığır kitapların satunı oyıştıru, ğomumän, milli mädäni üseşen matdi yaqtan tä'min itü üze ber zur häm açıqtan-açıq söyläşügä layıq. Studiäbez qunaqları Rafiq äfände häm Rezeda bu mä’sälägä qağılırğa telämädelär. Äzerlek citmi, ilär. Ä maxsus äzerlekle keşelär ike ädipneñ süzlären işetsälär ni äyter idelär? Möğayın, öçençe, dürtençe ber xaqiqät tabılır ide. Ämma, ğämäli tormışta ber-bereñne xörmät itep, sabır ğına, yäğni konstruktiv räweştä söyläşkän, kiñäşkän çaqlar xätergä kilmi.
Bälki şuña küräder, millätneñ real' xäle tögäl itep ülçäw, kürsätü, analizlatu täcribäse haman tuplanmıy. İnde qara-qarşı TV tapşıruına yañadan qaytıyq.
Tufan Miñnullin. Tatarnı saqlaw öçen närsä eşlärgä tieş?
Damir İsxaqov. Berençe çiratta Sovet çorınnan qalğan psixologiä – kem dä bulsa berär närsä kiterer. Berençe çiratta, bayırğa tırışırğa kiräk häm tormışta yäşi belergä kiräk.
Tufan Miñnullin. Dimäk, tatarnı saqlaw tatarnıñ üz qulında?
Damir İsxaqov. Äye, şulay.
Rimzil Wäli. Ä sez, studiä qunaqları, ışanasızmı tatarnıñ kiläçägenä. Sez yartılaş başqa mädäniätkä, başqa millätkä batqansız.
Rafiq. Min üzem tatarlar arasında üsmägäç, balalarımnı Qazanğa uqırğa cibärergä buldım. Minem kebek bulmasınnar.
Rezeda. Döres, xäzerge yäşlär üz kiläçäge turında uylamıylar, kön buyı – internet, uyınnar. Ä minemçä keşedän üzennän tora, ul üze tırışsa – barısın da beler. Monda däwlätne, yäki başqa keşelärne ğaiplärgä döres tügel.
Sizäsezme, dramaturg häm tarixçı ğalimneñ fiker alışuı ber-bersenä häm şul dairädä yörgän berniçä distä häm yöz keşegä qızıq häm añlayışlı. Ä xalıq, ğadi keşelär, milli üzañnarın saqlawçı yäki ciñel genä waz kiçüçe tatarlar qaydadır üzlärençä ğömer itä. Menä şuşı xalıq eçendäge xällär häm milli elita qaynaşuı arasındağı upkın turında tağın ber äñgämä kiräkter. Ämma, äñgämädäşlär qayan tabarğa?