Bu aralarda Rusiädä iğtibar üzägenä ber yaña proyekt kütärelde. Süz ”Berdäm Rusiä” firkäse täqdim itkän Rus proyektı turında bara. Anıñ qısalarında rus xalqın, rus sivilizatsiäsen üsterü, Rusiädä milli problemarnı, döresräge rus xalqınıñ problemaların çişü ylların ezläw häm tabu qaralğan. Proyektnı elek şou-biznesta eşlägän, ä xäzer Molodaya gvardiya yäşlär xäräkäten citäkläwçe, rus häm rusiäle ul ber ük mäğnäle süzlär dip sanawçı İvan Demidov citäkli. ”Berdäm Rusiäneñ” bu proyektı şaqtıy zur qızıqsınu uyattı belgeçlär häm Rusiä cämäğätçelege arasında. Küplär fikerençä, ul firkägä urtaçıl rus millätçelärne cälep, saylawlarda alarnıñ tawışların Rodina firkäse, DPNİ – legal’ bulmağan immigratsiägä qarşı xäräkätlärennän üzlärenä tartıp alu öçen buldırılğan. Läkin şul uq waqıtta näq menä Berdäm Rusiä deputataları yärdämendä Däwlät Dumasında Tatarstan belän Rusiä arasındağı şartnamä dä qabul itelde, di belgeçlär. Şuña, älegä respublikada firkäne rus millätçelegen üsterüdä, başqa millätlärgä basım yasawnı köşäytüdä ğäyeplärgä aşıqmıylar. Xäyer, ğomumän Rus proyektı belän qızıqsınuçı, anıñ turında fikerläşüçe yuq diärlek Tatarstanda. Tatar milläteneñ kiläçägen küpmeder däräcädä şik astına alğan bu yaña proyektni Qazanda yä kürmädelär, yä kürmäw xäyerleräk digän qaraş aldılar kebek. Xätta ”Berdäm Rusiäneñ” respublika bülekçäsendä dä, bez bu xaqta berni dä belmisez, añlatmalar birä almıybız dip belderdelär. Respublikanıñ Molodaya gvardiya xäräkäte bülekeçäse wäkilläre Azatlıq radiosına kilep Rus proyektı turında söyläşergä rizalıq birsälär dä, alar bezgä kilmäde. Şuña da bügenge bezneñ TOdä qatnaşırğa teläwçe Rus proyektı tarafdarları tabılmadı. Alay da, Azatlıq radiosında älege mäsälä turında söyläşep alırğa buldıq. Bezneñ bügenge TOdä akademik İndus Tahirov häm Üzebez yaña buın xäräkäte koordinatorı Ruslan Aysin qatnaşalar. Äñgämäne Gİ alıp bara.
Gölnaz İlgizär. Tıñlawçılarıbızğa şuşı proekt turında söyläp kitegez äle. Närsä ul, nindi maqsattan oyıştırılğan?
İndus Tahirov. Qısqaça äytsäk, bu böek millätçelek. Küptän başlanğannıñ däwame. Yaña kemgä genä kienderelgän. İmeş anı çistartalar, saf, rus ğına qaldıralar. Ä närsädän häm kemnän çistartıla? Bu çistartu mäsäläsendä alarnıñ bik zur xata cibärelgän ikäne kürenä. Äşälektän çistartırğa kiräk, yäşäw räweşen üzgärtergä kiräk bügen. Här Rossiäda yäşäwçe millät öçen bu xäläk berençe urında tora. Şuşı ruxi xäläktän kilep çığa demografik katastrofa. Qızğanıçqa qarşı, tatarlarnıñ da sanı kimede. Başqortllarnıñ da sanı kimede. Rossiäğa ber nindi proekt kiräk ikän – şunnan başlarğa kiräk – ruxi räweştä ilne ayaqqa bastırırğa. Şul bulğan waqıtta başqa problemalarnı kütärep çığıp bula. Ä bügenge proektta imperiäne ayaqqa bastıru, rus keşesen berençe pozitsiägä çığarıp bastıru. Alay bulırğa tieş tügel. Ägär bez Rossiäne yäşäsen dip äytäbez ikän, ruxi räweştän nıqlı häm ber bersen añlaw räweştä alıp äytü kiräk bu süzlärne. Ägär dä bu yuq ikän, bezgä andıy proekt kiräkmi.
Gölnaz İlgizär. Ruslan äfände, sezneñçä, bu proekt nindi maqsat belän eşlänelä?
Ruslan Aysin. Berençedän, älbätä saylaw öçen eşlängän bu proekt. İkençedän, şovinizmnı kütärü – ul Rossiädä bulğan problemalarnı çitkä alıp kitep, demografiä, ixtisad yağınnan, xäyerçelek, eçkeçelek, narkomaniä häm başqa problemalarnı çitlätep ütärgä tieş. Anıñ maqsatı şul.
Gölnaz İlgizär. Şunısı qızıq, bu proekt milli yäki cämäğät oyışmalardan tügel, ä Berdäm Rusiä firkäsennän çıqqan. Bu firkäneñ nindider Rodina belän ber rätkä, legal' bulmağan immigratsiäğa qarşı xäräkät däräcäsenä töşmime?
İndus Tahirov. Bezneñ tatarlar tarafınnan çığarılğan proektlar da bar. Alardan kilgän xatlar da küp. Samaranıñ ”Tuğan tel” cämğıäte Rossiä citäkçelegenä xat cibärde. Berençedän, bügenge köndä, Tatarstannan başqa yäşägän tatarlarnıñ uqığan mäktäplärendä berençe sıynıfta tatar tele uqıtılmıy. Annan soñ, pravoslavie därese kerergä tieş bula. Şuña qarşı räweştä, bezeneñ Samaradağı millätäşlärebez yazğan protest räweşendä alarnıñ taqdimnäre tatarnı ğına ayaqqa bastıru tügel, ğomumän Rossiäne. Bu keşelärne separatçıylar itep, rus doşmannarı itep qaraw döres tügel. Rus xalıqnıñ elek-elektän kilgän dusları - Samarada yäşägän tatarlarıbız şuşı räweştä eş däwam itsä, ğomumän millätara mönäsäbätlär qatlawlanaçaq. Min äyter idem, bez şuşı proektqa qarşı. Saylaw öçen genä tügel, bu bit bügen kilep çıqqan proekt tügel. Rossiäneñ Däwlät Dumasına küptän inde rus xalqı turında zakonoproekt kerde.
Gölnaz İlgizär. Rus proektın oyıştıru häm anıñ Berdäm Rusiä tarafınnan çığaru rus millätçelegen yaña däräcägä kütärü digän süz tügelme?
İndus Tahirov. Bügen çıqqan initsiativalar – bu Kreml' tarafınnan xuplanğan proektlar. Läkin Kreml'neñ bu proektlarnı üze kütärep çığası kilmi, çönki anıñ näticäse bilgele tügel. Bu tikşerep qaraw, nindider razvedqa yasaw cämäğätçelekkä. Nindi mönäsäbätlärne belderer ikän Rossiäda yäşägän başqa millätlär? Ruslar arasında moña qarşı keşelär küp. Rusnı berençe urınğa çığarıp quyğan, başqalarnı ikençe urınğa quyğan, alarnıñ tellärnä, ğoref-ğadätlärenä tökerep quyğan urıslar da bar. Şul räweştä yazılğan maqälälär dä şaqtıy küp. Ägär dä Berdäm Rusiä şuşı proektnı üz isemennän qabul itä ikän, ul anı yun'legä kitermiäçäk. Küräbez bit, bügen bezneñ ildä ksenofobiä, kön sayın Rossiädä rus bulmağan keşene yä qinap alğannar, yä ütergännär. Ägär dä proektnı qabul itsälär, şuşı protsesslar tağı da kütereläçäk.
Ruslan Aysin. Minemçä, bu Rossiä imperiäseneñ, SSSRnıñ qaldıqları. Bügen Rossiäda bulğan problemalarda töp ğaiple – rus bulmağan taciklär, üzbäklär, kavkaz xalıqları. Rossiäda şovinistik nastroeniälär bar, häm alar köçäyep baralar. Anıñ eçenedä ”kompleks neplnotsennosti” digän äyber. Bez şundıy böek xalıq bulğanbız, böek imperiä bulğanbız. Bu imperiäne torğızu proektnıñ töp maqsatı.
Gölnaz İlgizär. Belegeçlär äytälär, Berdäm Rusiä bu proektnı saylawlar aldınnan nindider millätlärne üzenä cälep itü öçen qabul itä. Bu alarğa 5-7 protsent östämä tawışlarnı birer. Läkin bu saylawlarda ğına qullanıp anı, alar nindider qısalarda totıp qala alırlarmı ikän?
İndus Tahirov. Berençedän, 5-7 protsent nindider räweştä yaulap alına ikän, 10-15 protsent yuğalaçaq. Çönki başqa millätlär bar bit, başk qaraşlar belän keşelär bar. Ägär dä kiläçägebezneñ taemin itäsebez kilä ikän, rus proektınnan baş tartırğa kiräk. Rossiäneñ mömkinlekläre bik küp, bu älbättä tabiği baylıqlar, iskitkeç zur territoriä, xalıq potensialı. Soñğa kalmastan bügenge köndä Rossiäneñ potensialın cigergä kiräk. İñ bay ildä – iñ yarlı xalıq. Ni öçen? Şuşı mömkinlekläre tulısınça faydalanmıy. Alarnı faydalanu öçen böten xalıqnı şuşı fikergä kümderü kiräk. Bez bay, bez ilne çäçäk attıra alabız. Şuşı fiker bulırğa tieş – rus ideyäse tügel, ğomumän Rossiä ideyäse.
Gölnaz İlgizär. Şuşı proektnıñ citäkläwçese, İwan Demidov, ”rus” häm ”rossiäle” – sinonim süzlär, di. Sez moña niçek qarıysız. Tatarlar kem – rusiäleme, tatarmı, möselmanmı?
İndus Tahirov. Rus digän töşençäne qan buyınça, çığışı buyınça ğına bilgelärgä tügel, üzen xis itü buyınça. Ägär dä qanı rus bulmağan, çığışı rus bulmağan, üzen şuşı räweştä xis itä ikän – bu rus. Ä şulay sanasaq, bezneñ şaqtıy millätäşlärebez rusça söyläşä, rusça fiker yörtä. Ä alar bit tatar bulıp yazıldı. Millät –iñ berençe çiratta keşeneñ çığışı. Rus belän tatardan tuğan balalarnıñ, urtaq ğailälärdä yäşägän balalarnıñ fikerläre saylaw räweşendä xäl itelergä mömkin. Bügen qatnaş ğailälärdä tuğan balalar üzlären tatar dip xis itälär. Dimäk, bügen tatardan çıqqan bala – ul älbättä tatar, rustan çıqqan keşe üzen rus dip xis itä.
Gölnaz İlgizär. Ruslan äfände, sezneñçä tatar üzen kem itep xis itä?
Ruslan Aysin. Älbättä tatar xalqı üzen tatar, möselman dip yörtüçe xalıq.
İndus Tahirov. Yuq, tatar bit möselman genä tügel. Keräşennär dä bar. Tatarlarnıñ xristiannar da, möselmannar da – barısı da tatarlar. Tatarlarnı bülgäläw säyäsäte şaqtıy elektän kilä. Seber tatarlarnı, mişärlärne, keräşennärne bülep tırışu – alar bötenese dä tatarlarnı tarqatuğa, yuqqa çığaruğa yunätelgän ide.
Ruslan Aysin. Älbättä bez Rusiädä yäşäwçe xalıq. Kreml' tarafınnan çıqqan proektlar yaxşığa kitermiäçäk. Kiläçäktä bu proekt Germaniäda utızınçı yıllarda kebek faciğalar kiterergä mömkin. Şuña kürä Mäskäw türäläre, däwlät eşlekläre Rossiä – küp millätle däwlät diep, mantra kebek äytüçelär. Bu monomillätçelektän kitärgä kiräk. Putin SNG däwlätlärendä bulğan kem rus telen, kem rus mädäniäten belä, anı yaqın itä, şularnı tartırğa digän programma qabul itelde.
Gölnaz İlgizär. Belgeçlär äytä, ruslarnıñ sanı yıldan yılğa kimi bara. Bälki, şuşı rus proektı başqa millätlärne, tatarlarnı, başqortlarnı assimilyatsiäläp, urıs itü häm rus xalqı kübäytü öçen eşlängänder?
İndus Tahirov. Rus xalqın kübäytü öçen genä tügel, Rossiäne ber millätle itep qaldıru maqsatı küptän quyılğan. Rossiäneñ xalqı küp çağında da şundıy fiker bar ide. Äytik, küpmeder waqıt uza, Rossiäda ber genä rus milläte qala. Bez monıñ belän älbättä kilä almıybız.
Gölnaz İlgizär. Tatarlar yäşäp qalsın öçen Tatarstanğa, tatar oyışmalarğa närsä eşlärgä kiräk soñ?
İndus Tahirov. Tatar keşese tatarnı yuq itärgä tırışunı kürä. Şuşı maqsat zur säyäsätkä äylänep bara. Şulay bulğaç – beşçneñ burıçıbız – tatarnı saqlap qalu. Tatarlarğa şuşı rus proektnı citkersäk, bu tatarnıñ milli añıñ arttıraçaq.
Ruslan Aysin. Min dä İndus äfändeneñ fikere belän rizalaşam, çönki bu proektnıñ kiläçäge, älbättä, yuq. Ul Rossiäda bulğan problemalarnı xäl itmiäçäk. Bezgä basım yasagna sayın, bez köçäyabez, üsäbez.
Gölnaz İlgizär. Mäskäwdä telekanallarda şuşı xaqta söyläşülär küp buldı, törle fikerlär yañğıradı. Ä Tatarstanda bu xaqta söyläşüçe bik siräk. Berdäm Rusiäğa bez möräcäğät ittek, anda aptıradılar.
İndus Tahirov. Bu bit ählaqlıq bügenge könne! Beznekelär ber nindi fiker beldermilär ikän, bilgele – bu bernärsägä dä kitermiäçäk.
Azatlıq radiosın Qazan studiäse qunaqları Berdäm Rusiä täqdim itkän Rus proyektı berençe qaraşqa kürengänçä qurqınıç tügel digän fikerdä tora, x.t. Alay da, firkäneñ bu şaqtıy bäxäsle häm bik üzençälekle proyektı xaqında söyläşü, fikerlär alışu zıyan itmäs kebek. Çönki bu tatarnıñ kiläçäge, anıñ millät bularaq saqlanıp qaluına bäyle. Şuña da, bez bu temağa fikerläşüne kiläse tapşırularıbızda da däwam itärbez. Ä älegä Rus proyektına bağışlanğan To söyläşüe şunıñ belän tämam. Anda Tatarstan Fännär Akademiäseneñ akdemiğı, ğalim İndus Tahirov häm Üzebez yaña buın xäräkäte koordinatorı Ruslan Aysin qatnaştı. Äñgämäne Gİ alıp bardı.