Uzıp kitkän atna ğadi bulmadı. İrlärne xatın-qızlar qotlıy torğan xärbilär könen isäpkä almağanda, Tatarstan häm Rusiä xakimiätläre arasındağı şartnamäneñ Federatsiä Şurasında kire qağıluı, xalıqara ana tellär köne, Azatlıq radiosınıñ tapşıruların un yıl buyı respublika radioları aşa yañğıratqannan soñ tuqtatu turında xäbär çığu häm başqa waqiğalar. İñ başta şuşı ana tele köne turıda söyläşergä ide. Çönki milli tereleş, milli üseş, milli mädäniät mäs’äläläre Azatlıq radiosında iñ yuğarı urında tora. Millätlär ana tele nigezendä yäşilär. Respublikanıñ xaläte tuğan telgä, millätkä niçek tä'sir itä, anda niçek çağıla? Menä şul turıda Azatlıqnıñ ”tügäräk östäl” söyläşüendä Tatarstannıñ ministrlar kabinetınıñ mädäniät häm Tatarstan xalıqları telläre bülegeneñ wäkile Firaya xanım Şäyxieva, milli xäräkät wäkile, matbuğatta yış çığış yasawçı publitsist, Azatlıq radiosınıñ daimi tıñlawçısı Räwf İbrahimov qatnaşalar. Äñgämäne Rimzil Wäli alıp bara.
Rimzil Wäli. Firaya xanım, niçek ütte bıyıl ana tele bäyräme?
Firaya Şäyxieva. İlle ikençe yılda biş Bangladeş studentınıñ üz tellären däwlät tele itep bilgeläw öçen köräştä ülüläre häm çınnan da şul könnän başlanğan köräş , häm ike meñençe yıldan şuşı könne xalıqara ana tele köne itep bilgeläw – bu yuqqa ğına tügelder. Töptän uylasañ, anı bäyräm itep äytüe dä awır. Bezneñ respublika öçen bu bäyrämder, çönki bezdä millät berläşkän, ber cämğiät bulıp torabız. Şuşı cämğiät eçendä här keşeneñ ana tele bar ikänen bez raslıybız häm qabul itäbez. Härber tel öçen şartlar tudırırğa tırışabız. Ütkän yılda Mäskäwdä bulğan ber kiñäşmädä başqa regionnardan kilgän wäkillärneñ, äye, Tatarstanda xalıqlarnıñ tellärenä iğtibar bar, dip äytkän ide.
Rimzil Wäli. Däwlät programması buluı, däwlät häm xalıqlar tele turında qanun buluı, mäğärif sistemasınıñ küp telle buluı turında süz baramı?
Firaya Şäyxieva. Respublikada tuğan telgä bağışlanğan meñnän artıq çaralar uza. Monda bit konferensiä uzdırıp ğına bulmıy, här keşe tuğan tele turında uylanırğa tieş.
Rimzil Wäli. Cämäğätçelekneñ iğtibarı citärlekme soñ moña?
Firaya Şäyxieva. Cämäğätçelekneñ iğtibarı citmider. 21 fevral'dä ”Yaña ğasır” televideniesında bu xäbärneñ iñ soñğı mäğlümätlärneñ berse bulıp kitüe miña bik ayanıç buldı, çönki bu könne ütkän Rektorlar Sovetınıñ utırışı respublika öçen bik zur çara. Bu çara ğına tügel, ber bilgele moment bulırğa tieş, çönki Rektorlar Sovet utırışında bu mäs’älä berençe tapqır quyılıp qaraldı. Ul Rossiä Federatsiäse häm Tatarstannıñ tellär turında zakonnıñ ütäleşe. Bu mäs’äläne qaraw ber säğät tä ütte, ämma bügenge situatsiä häm aldağı maqsatlar turında söyläşelde.
Rimzil Wäli. Rektorlar tatar telen yuğarı uqu yortlarda uqıtu temasına barısıda uñay qarıylarmı? Bu protsess baramı, äle yabıla başladımı?
Firaya Şäyxieva. Bezneñ härber vuzda tatar tele uqıtıla. Anı biş yıl däwamında yöz protsent student uqımıy, ämma härber studentqa kiräk qädär däyrädä professional' leksiä uqıtıla. Ul bügenge kön taläplärenä turı kilmider. Ämma böten rektorlar tatar telendä imtixan birergä mömkinlek bar digän süzne äyttelär.
Rimzil Wäli. Kürşe respublikabızda yuğarı mäktäptä tatar telendä texnik belem birgänenä hiçkem ışanmıy. Andıy äyber yuq. Berär respublikada şundıy däräcädä öyränü barmı?
Firaya Şäyxieva. Yuq inde. Bügen meñnärçä ximik, fizik terminnarın belgän, algebranı, geometriäne öyrängän küpme şäxeslärebez bügen bar. Alar berse dä belem almıyça çıqmağannar, alar tatar tele terminnarı nigezendä şuşı fännärne uqıp, belem alıp çıqqannar.
Rimzil Wäli. Biş student tuğan tel öçen häläk bulğan. Elekke zamannarda suğışlar barğanda ber patşalıq ikençese östenä ni öçen kilgän ul? Bulğan bit tarixta, üz telen urnaştırır öçen qan qoyğannar. Moldovada bez tel öçen säyäsi aksiälär kürdek. Däwlät suverenitetı mäs’äläsenä dä terälde. Räwf äfände, sez xalıq arasında yörisez, bu turıda ni söylilär?
Räwf İbrahimov. Sovetlar Soyuzı waqıtında tel digän närsägä qomaçawlıq buldı. Firaya xanım äytkän çaralarğa bik şatmın. Ämma ikençe yağı da bar monıñ. Minem öç onığım bar. İkençese balalar baqçasına yörgändä, anda ike tatar gruppası buldı. Başta bersen yuqqa çığardılar, annarı ikençesen. Dimäk telgä balta çabu ğämäl bara. Bez, ata-analar, balta çabuğa berençe iğtibar itäbez.
Rimzil Wäli. Kem qulında bu balta? Kem çaba bu baltanı? İwan Groznıymı, Stalinmı, Xruşçevmı?
Räwf İbrahimov. Tel mäs’äläsendä kem ğayıple digändä, Rossiä – ruslar öçen digän närsä, ul İwan Groznıydan başlanğan çığışı. Ä bügen balalar baqçasında böten äti-änilärgä cıyılışıp, söyläşergä kiräk ide.
Rimzil Wäli. Ä ni öçen, ata-analar, balalarnı mäktäplärgä birgändä, pojaluysta, böten fännärne rus telendä uqıtığız, yuğarı uqu yortına kertäsem bar. Nişläp ul alay?
Räwf İbrahimov. Biş yöz yıl däwerendä ütkän ğämäl ezsez qalmıy. Menä minem ulım uqıp çığa ikän meditsina institutında, tatarça belem alğaç, ber keşeneñ appenditsitın kisep ala ikän, ägär anıñ qulı, başı eşläsä, nindi teldä betergän ähämiätle tügel.
Rimzil Wäli. Bügen tudırılğan şartlar tatar bulıp telägän keşegä, balasına mädäniätne birergä mömkinlekne biräme?
Firaya Şäyxieva. Bu bik qızıq soraw. Bu yoqlarğa birmi torğan soraw. Eş buyınça min balalar baqçalarında, mäktäplärdä ata-analarnı cıyıp, ügetläp, küpmese tatar ikänen sanap, tatar sıynıflarğa biregez balalarnı diep, üzem rano xezmätkäre bulıp şuşı eşne başqaram. Keşene señderep genä bulmıy ikän, anıñ üzendä protsess uzıp, üze inanırğa tieş ikän. Nigä soñ bezdä berdämlek yuq? Min tuğan telemne saqlamasam, anı un, yegerme yıldan kem saqlar? Sentäberdä optimizatsiä nigezendä iñ berençe çiratta tatar mäktäpläre yabıla başladı.
Rimzil Wäli. Tel öçen berär mäxkämägä birgän oçraq barmı?
Firaya Şäyxieva. Andıy situatsiälär bötenläy yuq. Ämma sıynıflar yabıla başlağaç, Däwlät Sovetınıñ komitetına, bezgä dä bik küp ata-analar çıqtılar.
Rimzil Wäli. Xörmätle tıñlawçılar, ana tele anı öyränü, balalarğa öyrät, tuğan telneñ yäşäw tirälege ğap ğadi häm ozaq yıllar buyı tel oçında bulğan fiker alışular härwaqıt qatlawlanıp nindider töpkelgä kerep kitä. Firaya Şäyxieva häm Räwf İbrahimov qatnaşqan ”tügäräk östäl” söyläşüendä şular kilep çıqtı. Ber yaqtan qarağanda, soñğı 15 yılda bik küp eşlär başqarırlar, şartlar tudırıla. Şul uq waqıtta alar citmi dä buğay. Bigräk tä idärä strukturalarında tel qullanılışı, ata-analar, milli cämäğätçelek tä üz wazıyfasın ütäp betermi. Ä tormış ber dä ğadiläşmi, ä kiresençä şartlar qatlawlana bara. Ana tele turnındağı äñgämägä säyäsät kilep qatışqaç ul bötenläy çetereklänep häm ozaqqa suzıldı.
Tatarstan Rusiä xakimiät orğannarı arasındağı şartnamäneñ Federatsiä şurasında kire qağıluı respublikada ike däwlät tele buluğa, prezidentnıñ da ike tel belergä tieşlegenä, çit töbäklärdäge millätlärgä yärdäm itügä räsmi mönäsäbät, xoquqi nigezlär üzgärergä dä mömkin. Bu xaqta tügäräk östäl söyläşüeneñ ikençe bülegendä kiläse yäkşämbedä tıñlarsız. Ägär dä Azatlıq radiosın qısqa dulqında taba alsağız.
Tatarstanda yäşäwçe tıñlawçılar moña şuña künekmägän, çönki alar soñğı 10 yılda respublika radioları aşa retranslyatsiä yärdämendä Azatlıq tıñladılar. Ä berençe marttan Yaña ğasır kompaniäse bu retranslyatsiäne tuqtataçaq. Bälki tapşırunıñ qayber özekläre daydjest formasında Yaña ğasırğa çığar, ämma monıñ ışanıçlı, daimi, irekle mäğlümlät buluına ışanu qıyın.
Şulay da, tügäräk östäl söyläşüeneñ ikençe öleşen, tatarstanlılar da, çittägelär dä tıñlar dip ömetlänäbez. Tırışqanda kiräk xäbärne ezläp tabıp bula. Ni qızğanıç kemnärder ayırılıp qalırğa da mömkin. Şuña kürä bergäläşep Tatarstanda yäşäwçe tıñlawçılarnıñ mänfägaten yaqlaw burıçı kilep tua. Ägär dä xalıq teläsä, tieşle räweştä häm tieşle urında üzeneñ taläplären kertsä, Yaña ğasır kompaniäse litsenziä citeşsezleklären xäl itärgä tırışsa, Azatlıqtan aerıylmassıyz. Ä xäzergä, şartnamä häm tuğan tel temasın ikençe tapşıruğa qaldırıp, Ana teleneñ xalıqara radio efirda qullanu turındağı fikerlärne tıñlağız. Başqa qazanlılarnıñ fikerlären tıñlağız.
Tawış. Min sezne yaratıp tıñlıym, ämma härwaqıt radio yanında utırıp bulmıy. Qaywaqıtta uzdırıp ta cibäräseñ.
Tawış. Härber tapşırunı tıñlap bulmasa da, tıñlarğa tırışabız.
Tawış. Azatlıq radiosınıñ böten tapşıruları xäteremdä qala, çönki ul bezneñ ğailäneñ iñ yaratıp tıñlıy torğan, tatar xalqı turıda bik küp mäğlümlät birä torğan berdän ber radio. Min bigräktä tügäräk östäl artındağı analitik tapşıruların yaratam.
Tawış. Min siräk kenä Azatlıqnıñ tapşıruların tıñlıym. Törle regionnarda bulğan xäbärlärne yaratam, çönki alar törle dialektlarda alıp barıla.
Tawış. Bik yaratıp tıñlıym ”tügäräk östäl” söyläşülärne. Rimzil Wäli, tatarça äytkändä, bötenesen ”çäynäp” birä. Annarı, xatın-qız temasına bağışlanğan tapşırularnı yaratam.
Tawış. Açıq mikrofon rubrikası äybät bara.
54 yıl buyı böten dönyağa işetelgän radio – Azatlıqqa Firaya Şäyxieva häm Räwf İbrahimovnıñ mönäsäbäte niçek soñ?
Firaya Şäyxieva. Gel tıñlarğa tırışam, çönki Azatlıqta bulğan mäğlümlät, millätne tanıtu, millät turında mäğlümlät birü, bik uñay berdämlekkä çaqıru digän säyäsät dip añlıym min Azatlıqnı.
Rimzil Wäli. Un yıl eçendä Azatlıq efirında millätlärne qızdırğan tapşırınu işetkänegez barmı?
Firaya Şäyxieva. Yuq, andıy tapşırularnı ğomumän işetkänem yuq. Bernindi doşmanlıq xise dä, qarşılıq tudıru turıda da, berqayçan andıy äyber işetkänem yuq.
Räwf İbrahimov. Şunı äytäse kilä. Min ike podyezdlı öydä toram. Anıñ yanında tatarça söyläşkänen işetkäç, niçekter şatlanıp kitäm. Azatlıqnı tıñlağanda da, anda işetkän mäğlümlät niçekter tınıçlandıra. Azatlıqnı xalıqtan ayıruda kemgä fayda bar ikän?
Rimzil Wäli. Xörmätle tıñlawçılar, ana tele, anıñ kiläçäk yazmışı, däwlät säyäsäte turındağı tügäräk östäl söyläşüe tämamlanıp kilä. Soñğı atnada näq bötendönya ana tele könendä beryulı ike säyäsi küsäk tuğan tel yäşäyeşenä kilep bärelde. Tatarstannıñ Mäskäw belän şartnamäseneñ kire qağıluı, 10 yıl buyı respublika radio efirlarında Azatlıq tapşıruların tuqtatıluı ör-yaña wäzğıät kilep tudırdı. Milli tel, tuğan telne xalıqara mäğlümat möxitenä çığaru berkemgä dä zıyan kitermäsä dä, säyäsättä cimergeç qoral bulıp qullanılmasa da, şovinistik dairälär näq menä şuşı milli tellärgä şiklänep qarıy. Äyterseñ, ana tellär terror ğämällärennän dä qurqıçraq. Şulay bulsa da ata-babalar mirası, ana telebez sabırlıq häm ixtiar köçe çığanağı. Azatlıq efirda qala, ul dönyanıñ teläsä qaysı poçmağında işetelä, uqıla, ä ber Tatarstan ğına mäğlümattan häm xör fikerdän qala almıy. Dönyada xäzer andıy zaman tügel. Ä tirälektäge tormışnı barıber xalıqlar üzläre bilgeli. Kiläse yäkşämbedä AZ dulqınnarında bügen başlanğan tügäräk östälneñ däwamın tıñlarğa çaqırabız. Bu äñgämäne alıp barğan Rimzil Wäli Efirda qabat oçraşqançı sezneñ belän sawbullaşa.