Bügen Azatlıq radiosında çirattağı tügäräk östälgä cıyıldıq häm inde menä niçänçe tapqır yañadan tel mäs’äläsenä qaytabız. Alay da söyläşergä, uylanırğa temalar bik küp. Tatar tele, anı saqlap qalu, üsterü mäs’äläläre haman da aktual' bulıp qala. Bezneñ bügenge söyläşüdä filologiä fännäre doktorı, Ğalimcan İbrahimov isemendäge Tel, ädäbiät häm sänğät institutı citäkçese Kim Miñnullin häm jurnalist Aliä Sabirova qatnaşalar. Äñgämäne Gölnaz İlgizär alıp bara.
Gölnaz İlgizär. Bu atnada Qazanda telgä bağışlanğan bik qızıqlı konferensiä uzdı. Anda qızıqlı fikerlär yañğırağan. Ğalimnär xalıqara tellärne öyränergä çaqırdılar. Kemder ingliz tele kiräk – ul iñ populyar dide. Kemder bezgä, tatarlarğa, ğäräp illärenä kübräk qararğa kiräk dide. Bu tellär belän añlaşıla – bu küp keşe söyläşkän tellär. Ä şular arasında tatar tele nindi xäldä tora? Yunesqo mäğlümatlärenä qarağanda dönyada bulğan altı meñ telneñ yartısı betü xälendä. Bezneñ tatar tele nindi? Anıñ xäle nindi? Küp keşe söyläşä torğan telme? Yäisä betep bara torğanmı? Yäisä urtadamı?
Kim Miñnullin. Çınnan da, dönyada altı meñnän artıq tel bar. Ğalimnär äytü buyınça, dönyada gipertel bar – bu ingliz tele. Anıñ yanında ike distä tel bar. Bu supertellär. Tarıraq dairädä ayırım däwlättä eş itä torğan tağın ber unbiş-yegerme tel bar. Alar yanında yöz-ike yöz tel bar. Qalğan biş meñ yarım tel bügen bik awır xäldä. Optimistik ğalimnär äytüençä, bu tellärneñ ille protsentı yuqqa çığaçaq. Pessimistik ruxta fiker yörtüçe ğalimnär qarawınça tuqsan biş protsentı yuqqa çığaçaq. Şuşı xäldä bezneñ tatar tele nindi urın ala? Ägär dä ul şuşı yöz – ike yöz telgä kerä ikän, bu yaxşı xäl. Ägär dä kermi ikän, anıñ kerü öçen närsä eşlärgä kiräk? Yulları nindi?
Gölnaz İlgizär. Sezneñ kvalifikatsiäläwdä tatar tele qayda tora ikän?
Kim Miñnullin. Min maxsus anıñ turında uylanğanım yuq. Min tatar telne şuşı ike yözlekkä kerergä tieş dip uylıym. Çönki bügen dönya xalıqnıñ yartısı sigez-un teldä aralaşa. Bezneñ tatar telendä, siksän tuğızınçı yılnıñ mäğlümate buyınça, cide million keşe tiräsendä söyläşä. Bik küp däwlätlärdä andıy sanda xalıq yuq. Bezneñ törki dönya belän bäyläneşebez şuşı yaqlap bezneñ telneñ yäşäwe, bügenge torışı şuşı pozitsiädä saqlana. Läkin başqa törki tellär, altı törki möstäkıyl' il bulğan tellär belän çağıştırğanda bügenge pozitsiäbez häm kiläçägebez bik qatlawlı.
Gölnaz İlgizär. Küptännän şundıy mäğlümat yöri, tatar tele dönyada undürt iñ küp aralaşa torğan tellärneñ arasına kerä digän. Bu çınlap şulaymı? Ällä üzebezne yuatır öçen söylänä torğan äyber genäme?
Aliä Sabirova. Anı başqaça äytälär. Minemçä, tatar tele – söyläşü öçen bik uñaylı tel. Kommunikatsiä öçen caylı tellär arasında äytälär anı.
Kim Miñnullin. Küptännän inde bez andıy mäğlümätlärne işetä idek. Minem üzemneñ qaraşım bar andıy mäğlümatkä. Undürt tel arasına kerergä mömkin. Mäğlümat buyınça, dönyada yöz yegerme-yöz ille million törki xalıq yäşi. Törki tellärneñ barısınıñ da nindider formada tatar tele belän aralaşu mömkin. Tatar telneñ prinsipların, grammatikasın, eçke sıyfatların alsaq, şuşı yaqtan qarağanda undürt qullanıp tora torğan tellärgä kertergä mömkin.
Aliä Sabirova. Revolyutsiäğa qädär tatar tele xalıqara aralaşu tele dip sanalğan uyğurlar, qazaxlar, üzbäklär öçen.
Gölnaz İlgizär. Ä şuşı undürtkä kertep bulmasa, yegermelekkä, illelekkä tatar telen kerter öçen närsä kiräk?
Kim Miñnullin. Global'läşü protsessı bik tiz bara. Şuşı temp belän çağıştırğanda da bez eşlägän eşlärebezneñ tempı niçek? Bez tatar telneñ betep bara tempın uzıp eş itärgä tieşbez. Fänni yaqtan yıl sayın monitoring bulırğa tieş. Bu mäs’älälärne fänni yaqtan başqarmıybız ikän, bez situatsiäne açıqlıy almıybız. Bügen bez Rossiä situatsiäsennän kilep fänni nigezlängän bäya birä almıybız. Nindi temp belän barabız, şuşı eşlängän eşlär xisabına äkrenäytä aldıqmı, anı tuqtata aldıqmı, ällä protsess däwam itäme? 2004 yılda qabul itelgän däwlät programmasında sotsiologik ezlänülär yanına operativ räweştäge monitoringlar digän äyberlärne saqlap qala almadıq. Monitoringlarğa kilgändä, anda säyäsi mäs’älälärgä, saylawlılarğa, küpme bezneñ sotsiologik üzäklär bar. Bu äyberlär tatar telenä qarağanda, yañartılıp barırğa tieş.
Aliä Sabirova. Ägär dä bez tatar telen saqlarğa telibez ikän, bez real' xälne belmiçä qalıp, alğa taba qararlar qabul itü mömkin tügel. Başta bez üzebezne belergä tieşbez, nindi däräcädä bezneñ telebez saqlanğan. Telne filologiä, sotsiologiä obyektı bularaq qararğa kiräk. Bezneñ problema – tatar tele awılda saqlanğan kileştä şähärgä kilgäç, ul betä. Sotsiologik tikşerünelär digändä, min sorar idem, ni öçen yäş keşelär başqa teldä söyläşügä küçä ikän? İkençe buın – awıldan kilgän keşelärneñ balaları. Äz-mäz tatar tele belüläre bulğan keşelär tatar telendä söyläşmilär. Ni öçen alar tatar telen başqa telgä alıştıralar? Söyläşergä qıyınmı, abruyı yuqmı, annan uramda kölälärme? Öçençe buın – urıslaşqan keşelär. Alarnıñ barmı tatar telendä söyläşergä teläge? Ğomumän tatar mädäniätendä qatnaşmağan, tatar mädäniäten belmägän, urıs mädäniätenä xezmät itkän bezneñ keşelärebez, şäxeslärebez küp. Bez alar turında äytäbez, anıñ faydası yuq. Alarnıñ mömkinleklären, sälätlären kire qaytarıp bulmıymı? Anıñ öçen närsä eşlärgä kiräk?
Kim Miñnullin. Bu problemanı inde un-unbiş yıl xäl itäbez. Bezneñ tel säyäsäte yunäleşendä tatırday häm teläsä nindi konferensiägä, teläsä nindi ilgä cibärep bügenge pozitsiäbezne saqlarlıq belgeçlärebez yuq. Bügen sotsio-lingvistik yunäleşendä, tel säyäsäte yunäleşendä bernindi dä struktura yuq. Ul mäs'älädä bezneñ xökümätebezdä oktäber-noyäberdän birle xatıbız yata. Sotsio-lingvistik yunäleşendä eşlärgä tieşle maxsus bülek buldıru.Sotsio-lingvistik digän maxsus tel bar bit. Tel situatsiäsen tikşergän waqıtta anıñ töp-faktorları bar: milli-demografik, material' faktorlar. Şul faktorlar arasında keşe faktorı digän äyber bar. Bu töp faktorlarnıñ berse. Şunda bez tel nigilizmı digän äybergä keräbez. Ni öçen şuşı mäs'älä belän şöğellänep yörgän, zur xezmätlär yazğan keşelärneñ balaları bu yunäleştä tügel? Nindi yul belän bara alabız? Soñğı berniçä yıl eçendä dönyada nindi tellär şuşı yunäleş buyınça kürenerlek näticädä baralar, alarnıñ baru yulları şaqtıy üzgärde bezgä qarağanda İrlandiädä mäs'älä kisken quyıla, alar bezneñ xäldäge xalıqlar, planlı räweştä eş alıp baralar. Oboronada saqlanıp utırıp, bügen mäs’äläne saqlap bulmıy. Bezneñ öçen eşne berkem dä eşli almıy.
Gölnaz İlgizär. Bez kadrlar da yuq, tikşerünelär dä yuq, dibez. Kem eşlärgä tieş soñ monı? Xökümätme?
Kim Miñnullin. Yuq dip äytmibez. Bügenge taläplärgä citärlek tügel. Eşlägän eşlärebez küp, näticäse dä bar. Alarnı kürergä kiräk, añlarğa kiräk. Ämma tatarnı tatar itep qaldıru öçen küpkä zurraq eşlärne başqarırğa kiräk. Anıñ salınğan mexanizmnar bar. Qızğanıçqa qarşı, alar tulı mäğnädä eşlämilär. Bezneñ däwlät programmalarıbız bar, zakonnarıbız bar. Alarnı tulılandırırğa kiräk, östämä normativ dokumentlar belän, alar bik küp bulırğa tieş – här yunäleştä. Xökümät tarafınnan möher suğılğan, xökümät citäkçese qulın quyğan häm ul zakon räweşenä kerä, anı eş ütäwne mäcbür itärgä. Äytik, yäşlär dä, başqalar da, alıp barıp kürsätergä, ni öçen sez, normativ dokumentların ütämisez? Çit illärne alıyq. Kvebekta mäs'älä kön üzägenä qırıq yıl elek kerde. Däwlät däräcäsendä bu mäs'älä qırıq yıldan artıq xäl ielä. Berse artınnan berse dokumentlar çığa. Dönya alğa bara, globalizatsiä protsessı bara. Tel suğışı ber qayçan da tuqtamağan. Ber bersen yotu, eretü bügen dä bara. Niçek itep qarşı toru ısulların tabırğa kiräk. Distälän keşe eşli torğan fänni üzäk bulırğa tieş.
Gölnaz İlgizär. Estoniädä tellär mäs’äläse bik kisken tora. Anda tel inspeksiäse buldırılğan ide. Küptän tügel aña yaña wäkälätlär birelde. Alar üze telägän oyışmalarğa kerep, här xezmätkärdän tel belü buyınça imtixan ütkärergä mömkin. Keşe telne naçar belsä, aña ştraflar salalar. Bälki Tatarstanda da şundıy ısullar kertergä kiräkter? Mömkinme ul bezdä?
Aliä Sabirova. Mömkin tügelder, çönki bez Rossiä eçendä. Ägär dä bez şundıy zakonnı kertsäk, Mäskäwdän qıçqıra başlıylar. Niçek inde, Rossiädä xalıqnıñ xoquqların qısıp, tatar telen uqıtıp, intekterälär. Bu qurqınıç närsälärgä kiterergä mömkin. Ä bit andıy äyberlärne kertü bik äybät bulır ide. Böten türälärne, çinovniklarnı öyrätep qararğa kiräk. Belü däräcäsen tikşerü öçen alarnıñ belüläre kiräk. Bezdä Tatmedia kurslarnı oyıştırıp qarıy. Bezneñ ildä keşe üze teläp ber närsä dä eşli almıy. Anı etep eşlätergä kiräk, initsiativası bik sülpän bezneñ ildä. Annarı, bezneñ yalğışıbız şunda – bez telne ayırım ber ölkä dip qarıybız. Menä globalizatsiä, ingliz tele kilä dibez. İngliz tele belän bergä alarnıñ kul'turası kilä bit. Bez barıber djinsı kiäbez, alarnıñ fil'mnarın qarıybız. Ul tulayım massaküläm mädäniät bulıp kilä. Ä bez telne genä tügel, tatar mädäniäten qarşı quyarğa tieşbez.
Kim Miñnullin. Dimäk bez tatar buludan tuqtıybız, kitäbez. Başta tele yuğala, alar barısı bergä bara.
Aliä Sabirova. Ni öçen tel yuğala? Çönki keşe dönya turında mäğlümätne xäzer ber tele arqılı qabul itä. Ägär dä bez qabul itä torğan mäğlümat ingliz telendä ikän, ul şul telne qabul itä häm anı öyränä. Ägär dä tatar telendä ul qızıqqan mäğlümat yuq ikän, ni öçen ul telne öyränergä tieş? Bügen keşelärneñ şul qädär eşläre küp, böten cirdä dä ölgerergä kiräk. Alar minem tuğan telem diep genä, romantiklıqqa birelep genä, tatar telen öyränergä telämilär. Anı nindider faydası bulır öçen genä öyränergä telilär.
Kim Miñnullin. Bu mäs'älädä min üzem pessimistik ruxta tügel. Niçek itep eşlärgä bula ikänen min optimistik yaqtan küräm. Şuşı yıllarda eşlängän eşlär dä äybät eşlänelde. Älbättä, bez Estoniä, Latviä kebek möstäkıyl' illär belän çağıştıra almıybız. Ämma, anıñ üzeneñ mexanizmı bar. Bügen bez zakonnar birgän mömkinleklärdä närsä eşli alabız digän sorawnı mäs’äläne quyarğa kiräk.