Soñğı atnada Tatarstanda bulğan iñ zur waqiğa – älbättä, Qıtay respublikasınıñ räise Xu Dzintaonıñ Rossiägä, Mäskäwgä kilüe, häm annarı, Putin belän söyläşep tuyğannan soñ, Qazanğa kilep, Tatarstan şirkät belän tanışu häm Mintimer Şäymiev belän söyläşülär ütkärüe. Ämma bezneñ öçen tatar yazmışın xäl itä torğan tağın ber waqiğa bar. Ul da bulsa, uzğan şimbädä, yegerme dürtençe martta, Rusiä tatarlarnıñ federal' milli-mädäni möxtäriäteneñ Qazanda ütkän öçençe xisap saylaw konferensiäse. Döresen äytkändä, böten Rusiä külämendä häm barlıq töbäk möxtäriätlärneñ wäkilläre qatnaşqan, däwlät oyışmaları belän bergä ütkärelgän berençe qorıltay buldı bu. Här xäldä, 1918 yıldan birle eçke Rusiä möselmannarı, alarnıñ küpçelege täşkil itkän tatarlar üz yazmışları turında bolay cıyılıp söyläşkännäre bulmadı. Çönki ğomum tatar cıyınnar buldı, fänni, dini qorıltaylar buldı, ä mondıy Rusiä tatarlar ğına saylağan häm Rusiä tatarlarnıñ mäs’äläläre tikşerelä torğan cıyılış bulmadı. Bu qorıltayğa Tatarstan Däwlät Sovetı räise Färid Möxämmätşin Prezident Mintimer Şäymiev isemennän kilep çığış yasadı. Başqa däwlät citäkçeläre dä buldı. Bügenge söyläşüebezdä, ber yaqtan, mäğlümät birülär bulır, älbättä, iñ berençe bäyälär birü, yomğaq yasawlar, ä bälki bäxäslär dä bulır. Azatlıq radiosınıñ Tügäräk östäl söyläşüendä qatnaşalar: tarix fännäre doktorı, etnologiä monitoring üzäge direktorı, Bötendönya tatar kongressı başqarma komitetınıñ räise urınbasarı Damir İsxaqov, Bötendönya tatar kongressınıñ başqarma komitetınıñ Rusiä tatarları belän eşläwçe bülek mödire Mars Tukaev. Äñgämäne Rimzil Wäli alıp bara.
Rimzil Wäli. Xörmätle qunaqlar, sez ikegez dä şuşı cıyında buldığız. Bu qorıltay turında ni uylıysız? Konferensiä kiräk ideme? Häm ul närsägä ireşte?
Damir İsxaqov. Bu konferensiä älbättä kiräk ide. Milli-mädäni möxtäriätneñ cıyılıp söyläşergä teläk küptän bar ide. Min ber mäs'älä belän kileşep dä citmim Rimzil äfände belän. Bu ğädättän-tış forum tügel. Ämma milli-mädäni möxtäriätneñ bu qädär zur cıyılğanı yuq ide, anısı belän kileşäm. Tatarlarıñ cıyılıp söyläşüläre bulğalap tora. Ämma monda şundıy neçkälek bar. Töbäklärdän kilgän Rossiäneñ avtonomiä keşeläreneñ, saylanğan delegatlarnıñ Rossiä tatarları isemennän söyläşergä wäkälätläre bar ide. Mondağı söyläşülär bik qızıqlı buldı dip min äytmäs idem. Anda ähämiätle mäs'älälär kütärelde, ämma tatarlarğa qağılğan fundamental' mäs'älälär kütärelmäde. Kübräk monda saylaw ütkärü, yaña struktura tözü yunäleşe buldı. Annan ustavqa üzgärtülär kertü, alğa taba perspektivalar turında söyläşü buldı. Ämma minemçä nığıbraq ta ütkärep bula.
Mars Tukaev. Ul tatar tormışı öçen, älbättä, möhim cıyılış ide. Läkin biş yıldan biş yılğa ütkärelgän bezneñ kongressıbız da bar. Şuña kürä, Maksudi waqıtlarında cıyılğan çaradan soñ cıyılğan berdäm-ber zur cıyılış tügel ide.
Rimzil Wäli. Min zur dip äytmädem, Mars. Näq menä Rusiä tatarlarınıñ qanuni wäkälätle qorıltayı bulğanın äyttem. Ä berençe tapqır yegerme keşedän torğan konferensiäneñ 1918 yılda bulğanın äytik, dürt töbäk oyışması cıydı anı. Anıñ maqsatı – federal' milli-mädäni avtonomiäne mäskäwlär cıyınıp, yäki Mäskäwdä oyıştırıp cibärmäsennär diep tiz genä anı oyıştırdı häm ustavın qabul itte. İkençe qorıltayı 2002 yılnıñ 27 avgustında ütkärelde. Anda här avtonomiädän, ul waqıtta yegermegä yaqın avtonomiä bulğan ide, ikeşär keşe kilep, yäğni illegä yaqın keşe qatnaştı. Häm busında – yöz delegat. Min äyter idem bolay, kongressta äğza bulıp tora öç yözdän artıq oyışma. Ä Rusiä tatarlarınıñ yegerme biş ölkädä oyışqan avtonomiäse bar. İke yözläp cirle avtonomiäse bar. Läkin mandat belän kilep utırğan, Rusiä xakimiäte wäkillär qatnaşqan, Tatarstannan kilgän wäkillär qatnaşqan häm tatar möxtäriätlär tarafınnan saylanıp quyılğan keşelär üzlärneñ niçek yäşägän ikänen turında söylädelär. Durt bitlek rezolyutsiä qabul itelde, federal' milli-mädäni möxtäriätneñ yaña sostav saylap quyıldı. Monda töp mäs'älä – milli-mädäni möxtäriätlär nindi bula, alar barmı, niçek yäşi? Alar kiläçäktä üzlärneñ ustavları häm Rusiä qanunnarı buyınça qaya, niçek barırğa tieşlär?
Damir İsxaqov. Bu oyışmalar yäşi genä tügel, alar üsä baralar. Min uylıym, alar tağı da kübäyerlär. Çönki Rossiä zakonnarı nigezendä legitim räweşendä yäşäwçe töp tatar oyışmaları şular. Rossiä zakonnarı başqa oyışmalarnı tıymasa da, ämma bu milli-mädäni oyışmalar turında ayırım federal' zakonı bar. Şuña kürä, bu oyışmalarnıñ sanı artuı häm töbäklärgä taraluı bezneñ öçen bik yaxşı. Ämma min başqa yağın da äytergä telim. Monda fundamental' mäs'älälär bar. Ber töp problema – Tatarstan belän Mäskäw arasındağı kileşü äle tormışqa aşmadı. Bu forum waqıtında bu mäs’älälärneñ nıqlap tikşerülär bulmadı. Ä bit şul kileşügä salınğan Tatarstan belän Rossiä töbäkläre arasında xezmättäşlek mäs’äläläre. Ägär dä kileşü tormışqa aşmasa, Tatarstan belän çittäge tatarlar oyışmaları arasında xezmättäşlek awır baraçaq. Mexanizmnar bulmayaçaq. Oyışmanıñ başqa problemaları da bar. Federal' avtonomiä kongress qısasında bik aktiv eşlämäde. Şuña kürä, bu oyışma äle eşli başlıy ğına dip äytergä bula. Monda nindider yaña impul'slar kiräk. Federal' avtonomiä belän Kongress arasında xezmät büleneşe barıber bulırğa tieş. Kemnär kübräk informatsion-analitik eş belän şöğellänäçäk, ä kemnär konkret köndälek eş belän şöğellänäçäk.
Rimzil Wäli. Uzğan 2006 yılnıñ aprelendä Federal' avtonomiäneñ Ufada uzğan utırışta wazıyfalar büleşü buyınça proyekt qabul itelde: däwlät, federal' üzäk, Tatarstan, töbäklär administratsiäläre, Tatar kongressı häm Federal' avtonomiä nilär eşli, niçek eş bülergä? Şuşı proyekt cibärelde Prezidentqa, Däwlät Sovetına, töbäklärgä, Böten dönya tatar kongressına. Niçek soñ kongressnıñ başqarma komitetı bu turıda uylıy?
Mars Tukaev. Monda eş büleşü älbättä kiräk. Bügenge köngä qädär bez eşlärne bergä alıp bardıq. Läkin avtonomiälär şurası räise Böten dönya tatar kongressı başqarma komitetınıñ räiseneñ urınbasarı bula. Avtonomiä belän kongress köndäşü oyışmalar tügel. Tatar dönyasınıñ şulqädär mäs'älälär küp. Härkemgä eş citärlek.
Rimzil Wäli. Kongress başqarma komitetına biş bitlek konkret eş büleşü proyektı birelde. Sez anı tikşerdegezme? Bez täqdim itkän büleneşkä rizamı?
Mars Tukaev. Kongressnıñ byurosında bu mäs'älälär tikşereläçäk. Mondıy mäs'älälär räis, anıñ urınbasarı avtonomiäneñ citäkçelär belän bergä cıyılıp, xäl itergä tieşlär.
Damir İsxaqov. Kongressqa kergän oyışmalarnıñ sanı küp. Xäzer kongressnı xalıqara däräcädä terkäw protsessı bara. Bügen Rossiä buyınça anda kermägän oyışmalar da bar. Ägär dä Rossiädä böten oyışmalar avtonomiägä kersälär, bez bälki eşne avtonomiä qulına tottırır idek. Üzebez başqa eş belän şöğelläner idek. Ämma situatsiä andıy tügel. Kongressqa başqa tiptağı oyışmalar belän eşlärgä turı kilä. Annarı, aña Rossiä eçendä eşlär öçen ber urtaq programma kiräk, yäisä üseş konsepsiäse. Kongress bu eş belän şöğellände, ämma qabul itelgän dokument yuq. Härber oyışma üze kürgän yunäleştä genä eşli. Ä urtaq, ğomumi mäs'älälär çittäräk qalalar. Ägär dä Tatar kongressı xalıqara oyışma bularaq registratsiäne ütä ikän, ul waqıtta kongressnı köndälek eştän azat itergä bulır ide, yuğarıraq eşlär belän şöğellänergä. Ämma anıñ öçen kiräkle oyıştıru mexanizmnarın da qabul ietergä kiräk.
Mars Tukaev. Min Damir abıy belän kileşäm. Federal' avtonomiä ul böten töbäklärne berläştermi bit. Tatarlar küp yäşägän Ästerxan dä, tatarlar iñ küp yäşägän Çiläbe ölkäsendä, Kurgan ölkäsendä avtonomiä yuq. Dimäk, bu ölkälär belän eşläw Kongressqa qaça. Ölkälärdä dä eş citärlek.
Rimzil Wäli. Kongressnı xalıqara oyışmalarğa terkäw ayırım mä’sälä. Küptän tügel Rinat Zakirov Iyrıymburğa öç-dürt keşene çaqırdı. Andağı avtonomiä citäkçesen alıştırırğa ide. Yäki anda kongressnıñ bülekçäsen tözergä dä, uzıp, yaxşı eş ürnägen kürsätergä. Min qarşı çıqtım, här töbäktä ike tatar oyışması ber bersenä könläşmäskä tieş. Häm avtonomiä, häm kongress kiräkmider digäç, rizalaştıq. Ä xäzer Çiläbedä häm Ästerxändä avtonomiä tözesäk, oyıştıru yağınnan bu bit qatlawlı bulaçaq.
Mars Tukaev. Härber avtonomiä uñışlı eşlämi. Küp kenä urınnarda aqçanı xökümät birä bit. Qayber töbäklärdä xökümät birgän aqçaları oyışma qullarına elägä. Mäsälän, Tömän ölkäsendä saylaw waqıtında citäkçelär kerep, utırıp, kem kemne saylağan ikänen qarap tordılar. Ägär dä ul şundıy qurçaq oyışmağa äylänä ikän, ul waqıtta xalıqta rizasızlıq tua, başqa oyışmanı tözergä taläp itä. Şuña kürä, bez suğışmıybız dip äytep bulmıy. Suğışırğa da turı kilä. Ber törle oyışmağa ğına bezgä orientatsiä alırğa kiräk tügel. Eş barmıy ikän, xalıq başqa oyışmalarnı tözergä xaqlı.
Rimzil Wäli. Älbättä, xaqlı. Teläsä nindi oyışmanı tözergä bula. Ämma berse genä tatarlar isemennän xakimiätkä çığa ala. Läkin, oşıymı ul administratsiä, yuqmı; ul üzeneñ keşesen tığamı, yuqmı; qurçaqqa äyländeräme? Gubernatorlarnıñ buğazınnan alıp, ber närsägä dä ireşä almıysıñ. Avtonomiä – ul däwlät belän söyläşä torğan oyışma, bezgä oxşamağanın tibärep bulmıy.
Damir İsxaqov. Bar xalıq mönäfäğäte, bar cirle idärä dairälärneñ mönäfäğäte. Alar turı kilmäskä mömkinnär. Küräbez Başqortstanda bu mönäfäğätlärneñ ayırularnıñ niqädär zur buluın. Avtonomiä anda bügen dä terkälmägän häm xakimiät orğannarı terkäwgä qarşı çığa. Ä tatar mäktäpläre yabılıp tora. Bu situatsiädä tatarlarğa qarşı çığalar ikän, min alarnıñ yaqlaw yağında.
Rimzil Wäli. Başqortstanda distälägän tatar oyışmaları bar. Avtonomiä üzeneñ eşen alıp bara. Dimäk, kütärelgän waqıtta xalıq häm böten oyışmalar kütärelä ala. Ä avtonomiä konstruktiv räweştä eşläp, riza bulmağan sudqa birergä tieş.
Rimzil Wäli. Şuşı yaña şura, yaña quyğan maqsatlar, anıñ möstäkıyl' ofisı, byudjetı, apparatı buluı täqdime bulırğa tieşlegen sez tanıysızmı?
Mars Tukaev. Älbättä, möstäqillek bulırğa tieş.
Damir İsxaqov. Min üzem Rossiä töbäklärdä bulğan avtonomiälärne nığıtu yağında. Ägär dä yaña saylanğan şura şuşı eş belän şöğellänä ikän, qayber urınnarda üsep citmägän oyışmalarnı avtonomiägä qädär citkerä ikän, bik yaxşı bulır ide. Ämma anıñ öçen waqıt kiräk.
Rimzil Wäli. Dimäk, Ästerxanda da, Çiläbedä dä avtonomiä tözergä kiräk, başqa oyışmalar avtonomiägä iärergä tieş.
Damir İsxaqov. Ägär dä töbäktä bar Kongressnıñ ber kisäge, ul şul uq avtonomiä rolen uynıy ala. Bezgä tiz genä ber tipka barıp citärgä bulmas.
Rimzil Wäli. Räkneñ yıllıq byudjetı altı million dollar, läkin alarnıñ elitaları, bayları, zur artistları Yäxütkä yärdäm itä. Ä bez biş – altı sänğät'kär, öç-dürt ğalim, ber-ike biznesmen cıyılışabız da maqtanabız. Aqçanı byudjettan ğına kötäbez. Kongressnıñ byudjetı küpme?
Mars Tukaev. Dürt million bardır. Küp tügel.
Rimzil Wäli. Komandirovkalar, unsigez keşe eş xaqın ala. Avtonomiälär töbäklärgä sorar. Niçek uylıysız, küpme tora äle bu milli eşlär?
Damir İsxaqov. Döresen äytkändä, anı sanağan keşe yuq.
Rimzil Wäli . Federal' avtonomiä 2002 saylanğannan soñ ber tien dä totmadı. Federal' milli-mädäni möxtäriätne başlağan Saban tuyları, säwdä yortları bergä ütkärdek. Böten dönya tatarların, Rusiä tatarların minimal' qullanu qorzinasına küpme aqça kiräk?
Mars Tukaev. Bezgä aqça sanı yäcütlärdän kim bulırğa tieş tügel, minemçä.
Rimzil Wäli. Federal' avtonomiäneñ üzeneñ qanuni nigeze, ideologiäse bar.
Mars Tukaev. Citäkçelek nindi yunäleş saylasa da, xalıqqa zıyan kilmäskä genä tieş. Avtonomiä belän kongress bergä xäräkät itärgä tieş.
Rimzil Wäli. Bergä digäç, oyışmalar ber bersen qabatlawı da kilep çığu mömkin.
Damir İsxaqov. Alarnıñ urtaq eşläre dä bar.
Rimzil Wäli. Barıber bülergä kiräk, monısın Mäskäw eşläde, monısın Tatarstan eşläde, monısın tege tatar yäşägän töbäk eşläde, monısın kongress eşläde, monısın – avtonomiä.
Damir İsxaqov. Minemçä, Tatarstan töbäklärdä Saban tuyların ütkärergä kübräk aqça tota.
Mars Tukaev. Şundıy şähär citäkçeläre bar, Sabantuynı ütkärergä öç meñ birälär, ä qayberläre – öç yöz meñ.
Rimzil Wäli. Kongress üze biräme aqçanı, xökümätme?
Mars Tukaev. Sabantuylarğa, älbättä, xökümät birä.
Rimzil Wäli. Bezneñ milli oyışmalarıbız ni xäldä soñ?
Mars Tukaev. Bu oyışmalar yäşilär. Bez alar belän här kön elemtädä torabız. Ay sayın zur-zur çaralar ütä. Dekaber ayında kongressnıñ dürtençe qorıltayı uza.
Rimzil Wäli. Möxtäriät, kongress, Tatarstan, Rusiä töbäkläre tatarları. Kemgä ışanırğa, kemgä tayanırğa?
Damir İsxaqov. Oyışmalarnıñ sanı artu belän, alarnıñ sıyfatı üsmi. Bezgä xäzer kübräk sıyfatnı kütärergä kiräk. Anıñ öçen här oyışmanıñ urının bilgeläp, töp mäs'älä tiräsendä eşlätergä kiräk alarnı.
Rimzil Wäli. Rusiä tatarlarnıñ yazmışı Tatarstan respublikası häm çit töbäklärdäge milli-mädäni möxtäriätlärneñ berlegennän genä tora. Yaña sostav yaxşı ğına eşläsen, ä başqalar bitaraf qarap tora almıy. Böten dönya tatar kongressınıñ dürtençe cıyınına qädär iñ töp, iñ zur oyışmalar eşçänlegenä metodik, ideologik açıqlıq kertelergä tieş. Rusiä tatarlarınıñ qiblası ğına tügel, ä eşläw räweşe cayı salınırğa tieş.