Bügenge tügäräk östäl söyläşüe bik möhim, qızıqlı häm xikmätle temağa bağışlana. ”Azatlıq” radiosın niçek tıñlarğa? Tatarstanda yäşäwçelär öçen ”Yaña ğasır” kanalında alıp barılğan retranslyatsiä yabılğaç, tapşırularnı qayan ezläp tabırğa? Ğomumän yabılğanmı ul? Qayandır xäbärlär taratıla, radio yabılğan ikän, yä Qazan byurosı bötenläy yabılıp bara imeş. Yözlägän imzalar cıyu, uram cıyılışları, piketlar turında xäbärlär kilä. Bez ”Azatlıq” radiosında da andıy xäbärlärne işetäbez, qayberlären dä işetmiçä qalabız. ”Yaña ğasır” häm başqa kanallarnıñ üz mäşäqätläre häm mönäfäğätläre buluı tabiği. Läkin urtaq eşlärebez dä bar. Radiolar açılsın, eşläsen, yıraqlarğa işetelsen. ”Azatlıq” radiosın törle ısullar belän törle kanallarda işetep bula. Elekkeçä ”Yaña ğasırda” da, yegerme minut bulsa da, här könne, irtän altı tulırğa yegerme minutta häm kiçke un säğät tulırğa yegerme minutta tıñlarğa mömkin. Tağı şundıy sorawlar bar. Bez radio tapşıruların äzerläwçelär häm tıñlawçılar, niçek yäşäyäçäkbez? Nindi xäl kilep tudı? Menä şuşı turıda söyliäçäk ”Yaña ğasırnıñ” baş möxärrire İlnur Fäyzraxmanov; radio tıñlawçı, böten Rossiä suqırlar cämğiäteneñ Qazan bülegeneñ citäkçese urınbasarı Räis Abdullin häm bezneñ tapşıruda ekspertlar tawışları işeteler. Bu Qazannıñ Mirnıy digän bistäsendä yäşäwçe İl'yas Möxämmätşin häm Xaci Ğädel Kotdus abıy. Başkorstostanda yäşäwçe Ämir äfände, ul xäzerge waqıtta radionı tıñlamawçı. Ul da üzeneñ teläklären belderep, fikerläre belän büleşer.
Rimzil Wäli. Räis äfände, sez nıq borçılıp, prezidentqa xat yazdığız. Niçek xällär? Xäzer radio işeteläme?
Räis Abdullin. Läkin yegerme minutta temanı äytep çıqqan formada ğına bez mäğlümat alabız. Ä bezneñ elekke kebek eçtälegen, çın barlıqnı, millättäşlärebezneñ xällären beläsebez kilä. Bezneñ suqırlar cämğiäteneñ Qazan bülegendä ike meñnän artıq keşe bar. Kürmägän keşe dönya yañalıqların radio aşa işetep belä. Ä tatarlar üz tuğan telendä tapşırular tıñlarğa teli. Alar, ”Azatlıq” bulmasa, başqa illär säyäsäte, mäğrifät, sotsial' tormış turında xäbär işetä almıy. Şul bezne bik borçıy. Sezneñ yegerme minut eçendä böten xäbärne töpläp söylärgä waqıtığız citmi. Bez xakimiät strukturalarınnan ”Azatlıq” radiosınıñ yañadan ber säğät, mömkin bulsa, tağın da artıq, tapşıruların alıp baruların sorıybız.
Rimzil Wäli. Älbättä, yegerme minut küp tügel, älbättä citmi. Ä retranslyatsiä bulğan waqıtta radionı küpme keşe tıñlağan? Sotsiologlar äytä, utız ike minut tıñlıy ikän beryulı. Annarı ul torıp kitä ikän. Şuña kürä ber säğättä yañğırağan tapşırularnıñ iñ tämlelären saylap ”Yaña ğasır” aşa işettersäk, äybät bulır ide. Älbättä, ideal dip äytmim bügenge xälne. Läkin problema bar, anı gel genä xäl itep bulmıydır.
Min haman da ”Yaña ğasır” belän xezmättäşlekneñ däwam itkänen häm telägän keşeneñ şuşı efirğa kiçke 21.40 da kerep tıñlarğa kiräklegen, häm şunda işetep, başqa ısullar, internet, yäki qısqa dulqınnar yärdämendä dä tıñlaw mömkinlegen belep beraz söyenep tä yäşim. İlnur äfände, äytegez, sez kön sayın ”Azatlıq” belän eşlisez, sezneñ taesirläregez nindi häm ”Azatlıq” turında sorağan keşelärgä niçek cawap biräsez?
İlnur Fäyzraxmanov. ”Yaña ğasır” radiosın ”Azatlıq” radiosı belän qarşı quyarğa kiräkmi, bu berençedän. Bu ”Yaña ğasır” radiosınıñ üz teläge belän efirdan alıp atu tügel. Bu adımğa ni öçen barırğa buldıq, çönki uzğan yılnıñ avgust aylarında Rossiä Federatsiäse wäkälätlegendäge massaküläm mäğlümat çaraları häm mädäni mirasnı saqlaw buyınça zakonnarnıñ ütäleşen küzätü oyışması şundıy tikşerü ütkärde radio- häm televidenie efirında. Şuşı tikşerü näticäsendä açıqlandı: bez üzebezgä birelgän litsenziäne radiotapşırularnı efirğa çığarğanda ütämibez, üzebez tözegän konsepsiäne bozabız. Radio litsenziä buyınça üze äzerlägän tapşırularnı ğına çığarırğa tieş. Başqa stansiälärne, çit il kompaniälären kertmäskä tieş. Dimäk, tikşerüçe xezmät bu xälne ğamäglä yaraqsız dip tapqan. Şunı istä totarğa kiräk, ”Yaña ğasırnıñ” üzeneñ yabılu qurqınıçı kilep basa ide. Retranslyatsiä tärtibe üzgärgäç, ”Azatlıq” radiosınıñ tıñlawçılarnıñ xatları bezgä dä bik küp kilä başladı.
Rimzil Wäli. Ä berär tapqır ”Azatlıqta” yalğış söylädelär digän xat bulmadımı yäki şaltıratu?
İlnur Fäyzraxmanov. Yuq, andıy xat, şaltıratu miña eläkmäde. Min üzem elektän ”Azatlıqnıñ” tapşıruların tıñlap bara idem. ”Azatlıqnı” yuğaltu bezneñ küñelgä dä tiä, çönki barıbız dä tatar balası.
Rimzil Wäli. Reytingqa tiäme?
İlnur Fäyzraxmanov. Alay äytmäs idem. Çönki bez oktäber-noyäber ayında sotsiologik tikşerenü ütkärgän idek. Bez üzebez dä aña bik ğäcäpländek - kiçke tuğızdan soñ bezneñ tıñlawçılar armiäse nıq kimegän. İrtänge altıdan tuğızğa qädär tıñlawçılar sanı arta, annarı beraz kimi, häm unikedän soñ arta bara. Kiçke altıdan tuğızğa qädär bik yaxşı reyting.
Rimzil Wäli. Älbättä, xäzer muzıka radiolarında, säwdä radiolarında bernindi mäğlümat yuq. Şuña kürä bik küplär qänäğätsez häm dönya häm millät turında xäbärlär ezläp yöri. Menä ”Exo Moskvı” köne buyı söyläp utıra. Mäğlümätsez radio häm televidenie ul eş poşırğıç häm nigä açırğa anı, mäğlümat birmägäç? ”Yaña ğasır” televidenieneñ Qazandağı reytingı öç protsent. Möğayın, ul Bögelmädä yäki Arçada kübräk.
Retranslyatsiä qısqartılğaç, cämäğätçelek şaw-gör kilde. Minem aldında yatalar konvertlar belän Çallıdan kilgän imzalar yata. Altı yözgä yaqın. Küptän tügel Rosoxrankul'tura federal' xezmäteneñ İdel buyındağı citäkçese Svetlana Jdanovağa şundıy soraw birdem: sezneñ xaqığız bar litsenziäne tikşerergä häm tänçäsezlekne faş itergä. Ä yözlägän tıñlawçı ni eşläsen? Alar bi tınıçlana almıy. Ul ”Azatlıqnıñ” tatar häm başqort tıñlawçıları öçen berdän-ber mäğlümäti-milli produkt ikänen belmägän dä. Aptırap qaldı çınnan da. Bu sorawğa cawap birep bulmıy. Ölkän buındağı keşelär bigräk tä tınıçsızlana. Meñlägän häm yözlägän keşe, millätneñ qaymağı, tuğan teldä yañğırağan tapşırudan qorı qalsa, ul bik naçar bula. Şuña kürä bu bik çeterekle mäs'älä.
İlnur Fäyzraxmanov. Utırıp söyläşülärdän, uylanulardan soñ, şundıy fikergä kilende, iñ qızıqlı yazmalarnı, qısqartıp bulsa da, yegerme minutqa ”Yaña ğasır” efirında qaldırırğa.
Rimzil Wäli. Küptän tügel min küzätüçe häm tikşerüçe nadzor keşeläre belän oçraşıp, bäxäsläştem. Qayber materiallarnı tabıp, uqıdım. Çınnan da, böten Rossiä buyınça xäzer tikşerü bara. Niçä distä stansiälärneñ litsenziäsen kiskännär häm, üzläre äytüençä, tağın kisäçäklär ikän. ”Yaña ğasır” litsenziäse bezne fatirğa kertergä röxsät itä, ämma tikşerelmägän tapşırularnı quyıp, bezne efirnıñ xucası itep qaldırırğa röxsät itmi. Şuña kürä, ”Yaña ğasır” şuşı yegerme minutnı zakaz birep eşlärgä tieş. Ägär dä, yegerme minut tügel, öç säğät zakaz birep eşläsägez, litsenziäğa yarıymı bu?
İlnur Fäyzraxmanov. Anısın uylaşırğa kiräk. Çönki ixtıäc barlığın, ixtıäc zur ikänlegen kürsätte bu ay yarım. Söyläşülär däwam itär dip uylıym. Bernindi qarşılıq bulmasqa tieş ike radio arasında. Yegerme minutnı kimetü turında süz barmayaçaq. Artu turında söyläşülär bulır dip uylıym.
Rimzil Wäli. Räis äfände, sez küräsez, şundıy vertikal' çaralar häm qaywaqıt qanunnar eşlämi qala da, waqıtı citkäç, şul qanunnı tikşerä başlıylar.
Räis Abdullin. Min könnän köngä un yıl däwamında ”Azatlıqnı” küzätep, tıñlap bardım. Läkin berwaqıtta da ”Azatlıq”ta döres bulmağan fikerlär işetkänem bulmadı. Bu çınbarlıq. Bezneñ bit telebez bar. Ul qaya kitärgä tieş? Bez rus telen tıñlap, rusça fikerli başlıybız. Bezneñ balalar rusça tıñlıy.
Rimzil Wäli. Bez böten radiolarnıñ bergä citäkläşep baru yağında. Çönki ğomum informatsion balans yuq. Bez bik az, şuña kürä ber berebezgä yärdäm itärgä tırışabız. Ä küñel açu radioları belän ber rättän mäğlümat, fiker, tärbiä, säyäsi açıqlıq kiräk.
İlnur Fäyzraxmanov. Başqa radiolar küñel açuğa ğına qorılğan dip, alarnı yuğarı quabız dip, alay eşlärgä telämibez. Bezneñ sotsial' tikşerenü kürsätte küpçelek tıñlawçılarıbıznıñ urtaça yäşe utız biş –qırıq. Dimäk, alarğa küñel açu tapşıruları kiräge şulqädär genä.
Rimzil Wäli. Ä bit kemgäder altmıştan yuğarı. Nişlätäseñ ul keşelärne? Alar bit kemneñder ätiläre, babaları.
İlnur Fäyzraxmanov. Älbättä şulay. Läkin bezneñ radionıñ daimi tıñlawçıları iskä alalardır, bezdä gel genä cırlar, sälämnär tügel. Bezneñ yañalıqlar çığışları, mädäniät ölkäsenä qağılışlı tapşıruları bar. Äytik, atnağa biş märtäbä ”Mädäni mazara” digän tapşıru çığa. Anda artistlar da, kompozitorlar da, şağirlär dä – barısı da yañğırıy. Şulayuq bezneñ awıl xucalığına bağışlanğan tapşıruları bar. Atnalıq waqiğalarğa bezneñ küzätü bara. Älbättä, ”Azatlıqnıñ” häm ”Yaña ğasır” radiosı jurnalistlarınıñ köndälek waqiğalarğa mönäsäbätläre törle.
Rimzil Wäli. ”Azatlıqta” mönäsäbät bulmasqa tieş, ä xäbär bulırğa tieş.
İlnur Fäyzraxmanov. Alay bulğaç, qızıqlıraq, çönki böten keşe ber törle uylasa da, dönyada yäşäw qızıq bulmas ide.
Rimzil Wäli. Räis äfände, sez sizäsezme, berük kanalda Qazannan söylilär, Pragadan söylilär, ”Yaña ğasır”, ”Azatlıq” söyli. Ayırmasın sizäsezme? ”Tatarstan” radiosı bar, ”Quray” bar, ”Yaña ğasır” bar. Ni öçen ”Azatlıq” kiräk?
Räis Abdullin. ”Azatlıq” kiräk, çönki kübräk mädäni xäbärlärgä iğtibar itälär. Utız biş yäştän soñ keşe niçekter başqaça fikerli başlıy. Tatarlar bit üz respublikasında, çit illärdä nindi waqiğalar bula belergä, añlarğa teli. Cır da kiräk, üzebezneñ milli tatar moñı, häm şul uq waqıtta mäğlümat alırğa kiräk.
İl'yas Möxämmätşin. Yegerme minutlıq tapşırular bik az. Gazetalarnı uqi almıybız. Şuña kürä radio belän küñellärebezne tınıçlandırıp, dönyadağı bar xällärne beläse kilä. Qısqa dulqınnarda tıñlağan keşelärne oçratqanım yuq äle. Ägär dä ”Yaña ğasır” radiosındağı baş möxärrirlärebez belän urtaq tel tabıp, ”Azatlıq” radiosı tuğızdan başlap unınçı yartığa qädär efirğa çıqsa, anısı dä xäyerle. Şundıy xälgä kilüebez yegerme berençe ğasırda ayanıç.
Xaci Gabdel Kotdus. Keşe iälängän, kiçke tuğızda tıñlarğa. Yañadan tuğızda ”Azatlıq” efirğa çıqsa, bik äybät bulır ide.
Rimzil Wäli. Ämir äfände, sez bit Başqortstannıñ yıraq rayonında yäşisez. Tıñlıysızmı ”Azatlıqnı”?
Ämir. Elek Ufada yäşägändä, bik qızıqsınıp tıñlıy idem. Xäzer, rayonda yäşägändä, qısqa dulqında tıñlaw mömkinlege çikleräk. Ütkän atnada, min Tatarstandağı waqiğalarnı beler öçen ”Yuldaş” tälinkäsen satıp aldım. Min bik qızıqsınıp, ”Yaña ğasır” kanalın qarıy başladım. Bez soñğı waqıtta maqtawğa qorılğan mäqälälärne yäisä tapşırularnı işet, uqıp öyrängänbez. Ä Tatarstanda çın küñeldän çatnatıp birdelär. Miña şul oxşadı. Zelenodol'sk rayonında Vasil'yevo bistäsendä işelergä torğan mäktäp bar ikän. Ber xäzrät xökümätkä qarata üzeneñ mönäsäbäten belderde. Yış qına buldırabız dip äytäsez, ä menä şuşı mäktäpne tergezüne buldırabızmı?
Rimzil Wäli. Monı qarap, Tatarstan bik naçar digän taesir qalmıymı?
Ämir. Yuq, här töbäktä, här rayonda citeşsezleklär bar.
Rimzil Wäli. Ä nigä ”Azatlıqnı” tıñlamıysıñ?
Ämir. Anı tıñlarğa minem isäbem bar. Ämma qısqa dulqınlı radio alğıçım yuq. ”Yaña ğasır”nı kürsätä torğan sputnik tälinkäse aşa radio tıñlaw mömkinlegen moñarçı belmägän idem.
Rimzil Wäli. Äye, xäzer bit ”Yaña ğasır” radiosın televizordan da tıñlarğa bula. Älbättä moñsu xällär bula, mäğlümat citmäw, yäki bulğan gazetanı, jurnalnı uqımaw, tuğan teldän waz kiçü, äläktän, millättän, tärbiädän, ğöreftän... Qotoçqıç xällär!
İnde tapşıruıbız axırına citep kilä. Sezneñ kiläçäkkä ömetläregez häm teläkläregez nindi?
Räis Abdullin. Minem teläklär böten dönyada yäşägän millättäşlärebezgä. Üzebezneñ tatar telen niçekter üsterü räweşendä, köçebezne cillämiçä eşläw, häm şul uq waqıtta balalarıbızğa döres tärbiä birü. Alarnı telebezne yaratırğa, ata-babalarıbıznıñ telen onıtmasqa öyrätü.
İlnur Fäyzraxmanov. Minem teläklärem eş belän bäyle. Berençedän, aprel' ayı bezneñ öçen bik cawaplı. Bez aña bik äzerlänäbez. Tel bäyrämen, Tuqay bäyrämen tieşle däräcädä ütkärergä tırışabız. Häm bez İrannan xäbär kötäbez. Anda ”Xäyerle irtä” tapşıruıbız islam respublikalarınıñ radio- televidenie festivalenä cibärelde. Häm iñ zur telägem – ”Yaña ğasır” tıñlawçıları ”Azatlıq” radiosınıñ tıñlawçıları belän dus bulsınnar.
Rimzil Wäli. ”Azatlıq” xezmätkärenä üz pozitsiäsen belderergä yaramasa da, üzemneñ teläkläremne äytim äle. Alar ikäw. Berse zur. Sistemalar, xalıqlar, däwlätlär törle çikläwlär, litsenziä açqıçları kütärep, şöreplärne nığıtıp, ber bersenä, qarşı ğämällär qırmasınnar ide. Zur däwlätlär ber bersenä yodrıq yanap, açulanıp, aralarnı bozmasınnar ide. Salqınlıq qaytmasın. Keçkenäse. İlnur, uylağız äle, ”Azatlıq” retranslyatsiäse kiçke tuğız da qırıqta başlana dip äytep bulmıy. Başqa sıymıy, istä qalmıy, dilär keşelär. YÄ tuğızda başlansın, yä unınçı yartıda. Tapşıru niçädä digän sorawnı işetkäç, min yä tuğızda, yä unınçı yartıda äytergä telim. Şundıy tügäräklänäse kilä bit. Çönki keşeneñ başı tügäräk äyberlärne yaxşıraq sıydıra.