Rimzil Wäli. Kön sayın diärlek Başqortstan tatarları iskä töşä.Çönki bu respublikada Rossiä tatarlarınıñ dürttän ber öleşe yäşi. İdel –Ural tatarlarınıñ 80 protsentı, millätebezneñ yartısınnan artığı Tatarstan häm Başqortstanda ğömer itä. Borın zamannardan, Başqortstan digän respublika tumağan çaqtan uq biredä millätebezneñ olı şäxesläre çıqqan. Ğalimcan İbrahimov, Mirsäyet Soltangaliev, Fatix Kärim, Näqi İsänlät, Ämirxan Yeniki, Ğazi Zahitov, Färidä Qudaşewa, Nacar Näcmi kebek qabatlanmas şäxeslär, Tatarstannıñ däwlät, säyäsät eşlekleläre könçığıştağı kürşe töbäktän çıqqan. Tuğan tel dä, borınğı häm yaña cırlar da monda yañğırıy, talantlı artistlar, yazuçılar, ğalimnär, fiker iäläre, säyäsätçelär şuşı tuğandaş ike respublika cirendä ayaq basqannar. Tatar xalqınıñ yazmışı monda xäl itelä. Tatarstandağı başqa millättäşlärebezneñ niçek üz-üzlären saqlawı ayırım ber mäs'älä, ul turıda ayırım baş watarğa kiräk, ä bügen Başqortstan tatarlarınıñ problemaları çişelmäweneñ säbäpläre turında Azatlıq radiosınıñ 6 may tapşıruında yañğırağan qayber fikerlärne citkeräbez. Şuşı könnärdä Qazandağı xalıqlar duslığı yortında ütkän oçraşuda Ufa häm Qazan ğalimnäre küzgä küz qaraşıp küñel türendäge fikerlären açıqtan açıq äyttelär. Ber qarasañ barısı da ällä qayçan açıq itep äytelgän kebek- Başqortstanda tatar mäktäpläreneñ, klasslarınıñ, tuğan tel däresläreneñ qısqaruı, yöz meñnärçä tatarlarnıñ, distälärçä awıllarnıñ başqort dip yazıluı, citäkçe urınnarğa töp millät wäkillären quyıp, tatar-urıslarnı alar quşqannı eşlätä-eşlätä, ber xalıqnı üsterü täcribäse dönyağa bilgele. Häm bu xäl ällä ni üzgärmi. İke respublikadağı başqort häm tatarlarnıñ milli zıyalıları söyläşüendä tatarlar häm Qazan fikerennän bigräk, Ufa häm başqort yağınıñ qaraşları açıqlandı. Bu fikerlär Qazanda, Tatarstanda taralğan qaraşlarğa täñgäl kilmi. İke yaqın tel, ike tuğandaş millätne käyefen qıruçı, qotın aluçı küreneşlär nidän ğibärät soñ?
Bezneñ uzğan atnadağı tügäräk östäl söyläşüe başqort milli oyışma wäkilläreneñ, ğalim häm deputatlarnıñ Qazandağı qordaşları belän oçraşuında yazdırıp alınğan ide. 450 yıl elek Rusiägä quşılğan başqort ıru başlıqların olılaw, şuşı quşılunıñ näticäläre turında bäxäs qızu bardı. Ufa xakıykatenä qazanlılar qarşı tormadı, ämma tarixi döreslek bu temağa şundıy qaraş barlığın da iskä töşerä: Qazannı yaqlawçılar häm alarnıñ onıqları tatar ileneñ üz teläge belän quşılmawı soñğı tamçı qanğa qädär köräşüe belän ğorurlana. 21 ğasırda qayçandır üz teläge belän quşılğannar häm yallap alıp buysındırılğannar arasında da bernindi ayırma da bula almıy. Härkem Rusiä däwlätenä üz yulı belän kergän yäki kertelgän, ä xäzer bügenge qanunnar buyınça yäşärgä qala.
Bügenge ”Tügäräk östäl” söyläşüendä şul uq tatar häm başqort xäräkäte wäkilläre qatnaşa. Ämma tema başqaraq häm bügenge kön öçen bik ähämiätle. Başqortstandağı tatarlarnıñ xäle häm Tatarstanda başqortlarnıñ yäşäyeşe. Başqortstan tatarları turında Qazanda härwaqıt belep işetep toralar, Ufadağı räsmi xakimiät bu turıda söyläşergä därtlänep tormıy. Ä Tatarstandağı başqortlar probleması turında Qazanda bik azlar ğına beläder. Çönki başqortlar monda küp tügel. Bulğannarı da kürenekle urınnarda - rässamnar berlege räise Abrek Abzgildin, Yaña Savin rayonı başlığı Timur Alibaev, elekke biyu Däwlät ansamble citäkçese Lima Kustabaeva, küptän tügel wafat bulğan rässam Räşit İmaşev, yäş estrada artistı Aygöl Säğınbayıwa. Bu çın başqort keşeläre Tatarstannıñ ğorurlığı.
Çallığa, Tübän Qamağa böyek tözeleşkä kilgän başqort eşçeläre, injenerları berniçä meñ keşe. Alarnıñ mäğärife, matbuğatı nindi xäldä? Menä şundıy soraw da quyıldı. Ä inde Başqortstan tatarları turında kön sayın işetep torabız. Bu söyläşüdä yaqadan alışıp, qıçqırışu bulmadı. Kiresençä üz xakıykateñne añlatırğa tırışu omtılışı buldı. Tügäräk östäldä qatnaştılar: Başqortstannan akademik Niaz Mäcitov, filologiä fännäre doktorı Ernest İşberdin, başqort qorıltayı citäkçese Rumil Aznabaev, däwlät cıyılışı deputatı Güzäl Sitdiqova. Şulay uq Tatarstannan filologiä fännäre doktorı Döriä Ramazanova, yazuçı Zäki Zäynullin, ğalim Räşit Yäğfär qatnaştı. Bu tapşırunı Rimzil Wäli alıp bara.
Başta Niaz Mäcitovnıñ kereş süzlären tıñlıybız.
Niaz Mäcitov. Tatar belän başqort duslıq nigezendä yäşäp kilä. Mintimer Şäymiev Başqortstanda oçraşu waqıtında başqort belän tatar xalqı – ike tuğan xalıq digän fikerne äytte. Bez aña quşılabız.
Rimzil Wäli. Döriä Ramazanova Başqortstanda yäşäwçe tatarlarnıñ tele häm alarnıñ asılı nindi buluı turında bik küp fänni xezmätlär yazğan. Xäzer anı tıñlıybız.
Döriä Ramazanova. Min Başqortstan tatar awıllarnıñ tatarça söyläşülären öyrängän idem. Çınnan da, Başqortstanda tatar söyläşüläre taralğan. Başqortlar tatarlarnıñ üsüendä alarnı yaqlasalar ikän. Tatarlarğa başqort telen tuğan tel itep kertü bik matur tügel. Xäzer zamannar üzgärä bara. Şuşı şartlarda xalıqlarnı saqlaw digän mäs'älä ul iñ töp mäs'älä. Ul tatarlarda da kütärelmi, başqortlarda da. Çiläbe ölkäsendä ike saf başqort rayonı bar. Xäzer anda urıslaşu protsessı bara, çönki alar Çiläbe ölkäsendä. Alarnıñ yazmışı mine bik teträndergän ide. Alarnıñ tele betä, ä tel betkändä millät betä. Şuşı ike rayonnı Başqortstanğa quşırğa bula bit.
Rimzil Wäli. Bötendönya başqort qorıltayı räise urınbasarı Qadim Aralbaev Döriä Ramazanovağa şundıy soraw birde.
Qädim Aralbaev. Döriä xanım, äytegez äle. Çiläbe ölkäsendä yäşägän başqortlar yazmışı ğına tügel, sezne qızıqsındırğanı barmı Aqtanış, Minzälä başqortları? Bügen alar ni xäldä yäşi?
Döriä Ramazanova. Aqtanış, Minzälä başqortlarınıñ xälläre bezne älbättä qızıqsındıra. Tel yağınnan alar tatarlaşqannar. Alar bit bezneñ zamanda tatarça söyli başlamağan. Min alarnı tatar dip sanıym.
Rimzil Wäli. Teliseñme – telämiseñme, Başqortstandağı millionnan artıq tatarlarnıñ milli – mädäni mäs’äläläre kilep çığa. Küptän tügel Rusiä tatarlarınıñ federal' avtonomiäse qorıltayında şul turıda belderü dä qabul itelgän ide. Anda can-isäp näticäläre häm tatarlarnıñ sanın kimetü, mäktäplärdä tatar telen öyrätüneñ kimüe turında äytelgän. Başqortstannıñ räsmi dairäläre monıñ belän rizalaşmıy. Alarğa bu mäs'älä bötenläy başqaça kürenä. Başqortstan däwlät cıyılışı deputatı Güzäl Sitdiqovanıñ çığışına iğtibar itegez. Bu räsmi Başqortstannıñ şuşı mäs’älägä säyäsi platforması.
Güzäl Sitdiqova. Bezneñ respublikada yözdän kübräk millät wäkile yäşi. Bezneñ respublikada da, sezneñ respublikada da rusça söyläşkän başqortlar, tatarlar küp. Ägär dä bez alarnı urıs dip sanıy başlasaq, bu zur xata bulır ide. Şuña kürä tatarça söyläşkän keşegä bez tatar disäk, ul da xata bulır ide. Şunıñ öçen bez respublikabızda yözdän artıq millätlärneñ milli ixtıäcların, telen, mädäniäten tergezü östendä eşläwgä böten mömkinleklärne salabız. Başqortstan respublikası, böten Rossiäneñ subyektları kebek, berük Rossiä zakonnarı dairäsendä yäşibez. Şuña qaramastan bezneñ respublika başqa subyektlarğa qarağanda bik küp östen eşlär eşli. Bezneñ mäktäplärdä undürt tel öyrätelä, sigez teldä uqıtu protsessı bara, biş teldä gazeta, jurnal respublika byudjetı aqçasına çığarıla. Tatar mäktäpläre başqort mäktäplärenä qarağanda kübräk. Yuğarı uqu yortlarında tatar fakul'tetları bar. Tatarlar öçen genä tügel, marilar, çuaşlar, udmurtlar öçen dä şundıy uq şartlar tudırılğan. Başqortstan üz aqçasına Tatarstannan, Mordoviädän, Mari-eldan, Çuaşstannan, Udmurtiädän däresleklär satıp alıp, balalarğa tüläwsez räweştä şul däresleklärne taratıp tora. Minemçä, respublikada bik zur eşlär eşlänä häm tatar xalqınıñ kiläçäge bik matur. Çönki, berdän. Tel saqlana, ikençedän, alarnıñ milli ixtıäcların qänäğätländerü öçen böten şartlar tudırıla.
Rimzil Wäli. Filologiä fännäre doktorı Ernest İşberdin şulay uq tatar telendä söyläşü yäki başqort telenä xas bulmağan ”ç”, ”s”, ”z” awazların qullanu başqortlarğa da xas dip faraz itä.
Ernest İşberdin. Tatar tele belän başqort tele törki tellär arasında iñ yaqın tellär. Alar bertörle. Tik ber ayırma bar. Tatar telendäge ”z”, ”s”, ”ç” ğına ayıra. Qarağız, başqort telendä ”z”nıñ öç etabı bar. ”Hin” digän süz dialektta berniçä törle äytep tä bula. Nişläp bez anı tatarça dip äytergä tieş? Bu döres tügel bit.
Rimzil Wäli. Räşit Yagfärov mäktäplärdä tatar balalarına başqort telen öyrätü urınsızlığın, alarnıñ bolay da tel belüen iskä töşergäç, Güzäl Sitdiqova Tatarstannıñ täcribäsen iskä töşerde. Qazanda Sergey Xapuğinnıñ tatar telen öyränügä qarşı mäkkämä eşen kütärep, ciñelgäç Ufada bu xäldän üzlärençä näticä yasağannar. Tıñlağız äle.
Räşit Yagfärov. Tel yağınnan qarağanda bez awazlarda ğına ayırılabız. Şul uq waqıtta Başqortstanda tatarlarğa başqort telen öyrätü säyer küreneş. Ni öçen bez belgän tellärne maxsus äzerlängän däreslärdä öyränergä tieş? Bez anı beläbez bit. Awazlarnı ğına öyränäbez, şunıñ belän bette, dilär. Bälki bezgä bu mäs’äläne metodik yaqtan eşlärgä kiräkter. Tatar tele däreslärendä başqa tel üşänçeleklären añlatırğa häm bezneñ tatar balaları başqort telen äybät beläçäk. Şulay itep millätlärneñ ber bersenä açuınıñ qabartmıyça ğına, matur xäl itärgä bulır ide.
Güzäl Sitdiqova. Mäskäwdän ber grajdanin konstitutsion sudqa bezgä ni öçen tatar telen öyrätälär diep birde. Konstitutsion sud şundıy verdikt çığardı: bu tel däwlät tele bulıp iğlan itelde, monda zakonlı räweştä tatar tele öyrätelä. Şul qarar qabul itelgän soñ ğına bez dä başqort telen däwlät tele bularaq öyrätergä buldıq.
Rimzil Wäli. Rumil Aznabaev tatar balalarınıñ tatar häm başqort telen belüe üzlärenä faydalı dip sanıy.
Rumil Aznabaev. Çallıda başqort mäktäbe bar, ämma uquçı balalar az. Tatarstanda biş säğät tatar telen uqilar, bez bit ber närsä dä äytmibez. Bala televideniedä tatar telendä çığış yasaw, bu bit bezneñ öçen ğorurlıq. Çönki bala telne belä. Ä tatar matur itep başqortça söyläsä, bez anı kütärep yörtäbez. Qarağız äle, 65 tatar gimnaziäsenä bıltır Prezident berençe sentäberdä avtobusnı büläk itte. Biş yöz urın, 292 ike tatar balası uqı anda, qalğannarı –urıs. Min direktorğa kerdem, nişläp mäktäptä böten balalar tatarlar tügel? Başqaları kilmi, di. Şuña kürä urıs klassları bar. Ber berebezgä yaxşı mönäsäbät yäsayık, başqort betä ikän, tatar da qalmayaçaq, tatar betä ikän, başqort dä betä. Rimzil Wäli. Azatlıq radiosına kilgän mäğlümatlärdä Ufadağı başqort gimnaziälärneñ matdi yaqtan uñaylıraq, uqıtunıñ sıyfatı da yuğarıraq bulı kürsätelä. Şuña kürä başqortça belsäñ yuğarı mäktäpkä kerü ciñelläşä dip wäğdälägäç, çınnan da qayber tatarlar üz balaların şul başqort mäktäplärenä birä. Başqort qorıltayı urınbasarı Qädim Aralbaev Qazanda çıqqan däresleklärneñ Başqortstan öçen yaramawın äytä.
Qädim Aralbaev. Bügenge köndä tatar millätendäge balalarnı tatar telenä uqıtabız. Döriä Ramazanovağa yuqqa soraw birmädem. Minzälädä, Aqtanışta, Älmät, Bögelmä, Quqmara rayonnarda yäşägän başqortlarnı perepis'tä tatarlar dip yazğannar. Alarğa kire başqortqa äylänegez dip bez berniçek tä äytä almıybız. Bezneñ respublikada başqortlar tamırların onıtmas öçen bik faydalı eşlärne eşlilär. Şundıy eşlärne eşläp qarağız. Başqortstannıñ awıllarında keşelär, tamırların tabıp, bäyrämnärne ütkärälär. Şäcäräne eşlärgä kiräk. Tatar, başqort bergä yäşäsä, alar köçäyälär. Räsäy patşalığı nindi säyäsät alıp barğan bezne ayırırğa tırışqan. Ägär dä bez uzğan zamannarğa kilsäk, bezgä ayırılırğa turı kiler.
Rimzil Wäli. Menä şundıy söyläşü buldı. Qayber argumentlarnıñ oçı-oçqa yalğanmasa da, härkem üzenä kiräkne genä söyläp başqa taraflarnıñ xakıykaten onıtsa da, bu söyläşü ixlas şartlarda ütte. Cıyılıp kilgän qıyın mäs’älälärne yäşerep yatqırğanğa qarağanda, alarnı urtağa salıp niçek tä xäl itärgä tırışu qızığraq häm faydalıraq bulıp kürende.
Şunıñ belän Azatlıqnıñ tügäräk östäl söyläşüe tämamlana. Anda Niaz Mäcitov, Güzäl Sitdiqova, Rumil Aznabaev, Ernest İşberdin, Räşit Yagfarov, Döriä Ramazanova häm başqalar qatnaştı. Tapşırunı Rimzil Wäli alıp bardı.