Soñğı könnärdä Estoniädäge suğış häykälen, keşe cäsädlären küçerü häm İkençe Dönya suğışı yomğaqlarına reviziä yasaw yäki yasamaw, ğomumän tarixi xäter temaları iñ berençe planğa çıqtı. Xätta diplomatik mönäsäbätlärgä dä bu waqiğalar zur tä'sir yasadı. ”Yaña ğasır” televidenie kanalınıñ ”Äybät ğäybät” tapşıruında turıdan-turı efirda şuşı mäs’äläne tikşergändä qapma-qarşı fikerlär äytelde. ”Azatlıq” radiosınıñ ”Tügäräk östäl” söyläşüendä şulay uq şuşı temağa söyläşäbez. Bu tapşıruda qatnaşalar: ”Äybät ğäybät” programmasınıñ alıp baruçı, ”Bezneñ gäcitneñ” baş möxärrire İlfat Fäyzraxmanov, Tatarstan xalıq deputatı Xafiz Mirğalimov, Tatarstan däwlät arxivı citäkçese Danil İbrahimov, ”Xäter kitabı” wäkile Aygöl Äxmätğaliewa, Rossiädä bilgele bulğan ”Jdi menya” tapşıruınıñ Tatarstandağı wäkile İlgizär Şäräfetdinov. Tapşırunı Rimzil Wäli alıp bara.
Rimzil Wäli. Xörmätle millättäşlär, bu eston faciğası, yäki Estoniädä bulğan xällärneñ säyäsi rezonans kiterep çığaruı sezneñ küñellärdä niçek çağıldı soñ? Äybätme bu, naçarmı, şuşı ğawğa çığu?
Xafiz Mirğalimov. Böyek Watan suğışınıñ betüenä altmış ike yıl. Yalta solıxı, başqa solıxlar tözelep, Böyek Watan suğışınıñ näticäläre raslandı. Xäzer solıxlarğa reviziä yasala. Menä şunıñ ber çığılışı - Estoniädä bulğan waqiğalar. Estoniä xalqında, anıñ dairälärendä nindider elekke Sovet däwlätenä açu da bar. Ä bit Rossiädä da yäşlärneñ kübese pamyatniklarnı belmi. Estoniä dairäläre ul pamyatniklarnı totınırğa tieş tügel ide. Räsäy dairäläre dä üzläreneñ küzlärennän närsä barın kürmilär. Ägär dä citdi säyäsät yuq Rossiädä, Estoniä xalqı üzeneñ fikerlären şul pamyatnik arqılı belep tırışalar.
Rimzil Wäli. Şuşı waqiğa qarşılıqlı fikerlär uyattı. Berkem dä faşizmnı yaqlamıy, läkin mäs’älägä qaraşlar törleçä. Xalıqara mäğlümat çaralarında Estoniä digän däwlätneñ üz xoquqı belän yäşärgä mömkinlege, üzeneñ suverenlığı turında da yalğan söylädelär. Küçerälär dip tügel, cimerälär bu häykälne dip qotırtuları da buldı. İlfat äfände, sez üzegez qaysı yaqqa awışasız, üzegezneñ xakıykategez räsmi propagandağa turı kiläme?
İlfat Fäyzraxmanov. Şuşı waqiğalar başlanğan soñ min üzem belän bäxäsläşä başladım. Älbättä bu Estoniädağı waqiğalarğa min näfrät belderäm. Nigä häykälne quzğatırğa, nigä başqalarnı xökem itep, nindider qararlar çığarıp, qara töskä buyarğa? Şuşı şaw-şunı çığarğan, mäcbür itkän waqiğalarnıñ niçek alıp barıluı mindä qarşılıqlı fikerlär uyattı. Äytik, Etoniäda kibetlärne, säwdä yortların cimerü, maroderlıq oçraqları. Min bit jurnalist, äytep beterelmägänen dä añlıym. Şuşı äytep beterelmägän äyberlärne añlağannan soñ, küñelemdä nindider eçke näfrät tua.
Rimzil Wäli. Ä kem propagandası ciñde? Keçkenä mäğlümat suğışı bulıp aldı. Estoniäneñ räsmi säyäsätçeläreme, älege Rossiä polittexnologlarınıñ propagandasımı? Şundıy fikerlär dä bar: ”Vremya i dengi” ğaciteneñ baş möxärrire yazğan mäqälägä qarağanda, Yevropağa ğaz ütkärgändä Tallin üzeneñ tiskäre mönäsäbät kürsäter öçen, dokumentlarğa da quymıy, şuşı waqıtta xälne niçekter quyırtıp alu, Rossiäne nindider täñgäl kilmägän ğämällärgä etärü kiterep çığardı. Şundıy fiker bar, bu propaganda suğışın Rossiä ciñä almadı. Kiresençä, küplär Estoniäne qızğanıp, bu eşkä Rossiä tiskäre qarıy başladı digän xäbärlär bar.
İlfat Fäyzraxmanov. Sez äytkänçä baştaraq Estoniägä näfrät beldergän keşelär bügen fikerlären üzgärtep, Estoniäne yaqlaw yağına bastılar.
Xafiz Mirğalimov. Ciñüçe dä, ciñelüçe dä yuq. Anda yatıp qalğan soldatlarıbıznıñ namusın, alarnıñ köräşen bez säyäsi yaqtan qarağanda alıp barırğa tieş idek. Minemçä, monda Putinnıñ jurnalistları da, Estoniä jurnalistları da berençe urınğa quyırğa tieş ide tarixnı.
Rimzil Wäli. Ber şağirebezne äsäre bar ”Yevropada tatar şağirläre”. Ni öçender suğışqa alar küpläp kittelär häm bik küpläre häläk buldı. Danil äfände, tatar xalqınıñ cide yöz meñ keşe frontqa kitkän. Alarnıñ ille protsentı häläk bulğan. Sez niçek uylıysız, qayda kemneñ häykälläre, kemneñ söyäkläre şundıy xäldä? Ber Estoniä genä tügel bit monda.
Danil İbrahimov. Estoniädağı xällär ber yaqtan naçar, çönki töp faşizmnı ciñgän ul sovet soldatı. Estoniädä bulğan waqiğalar bezgä üzebezne kürergä mäcbür itä. Xäzer bit bezdä, Rossiädä, xällär naçarraq. Şuña kürä bu bezgä dä zur sabaq bulaçaq. Şul äyber bezne tarixıbızğa kire qaytırğa öyrätä.
Rimzil Wäli. Söyäklärebezne, qorbannarıbıznı tabıp bettek mikän? Tatarstanda yäşäwçelär ezlilärme ber-bersen?
İlgizär Şäräfetdinov. Ezläwçelär küp bügen dä. Yäşlärneñ anıñ turında uylağanı da yuq, teläkläre dä yuq. Estoniädä bulğan waqiğalarğa min üzem qarşı. Estoniäğa qarşı alıp barılğan säyäsät döres tä tügelder. Estoniä bit xäzer NATOğa kergän, annarı Rossiä däwläte qıçqırıp, bernärsägä dä ireşmäyäçäk. Estoniäğa xalıqara oyışmalar bulışaçaq. AQŞnıñ taesire dä zur.
Xafiz Mirğalimov. Yevropa däwlätlärneñ oyışmaları da bar bit. İkençe Dönya suğışında bik küp däwlät qatnaşqan. İlle millionğa yaqın keşe üterelgän. Ni öçen ber zakon qabul itmäskä – suğışta qatnaşqan soldatlarğa quyılğan häykällärgä berqayçan da totılmasqa? Nindider ısulnı tabırğa, aqçanı tabırğa. İkençedän, sez yazuçılar turında söylädegez. Uzğan yılda Cälilneñ yöz yıllığı ütte. Bezneñ partiäbez bu çarağa bağışlap üzeneñ istälekle medalen çığardı. Räsäy buyınça, qaya bezneñ oyışmalarıbız bar, sobranie uzdırıp, anıñ turında söylädek. Mondıy eşne Rossiä külämendä yäşlär belän alıp barırğa kiräk. Patriotik vospitanie dibez, ä ni öçen ul süzdä genä, ä eştä tügel? Ägär dä Estoniä yäşläre dä, Rossiä yäşläre dä üzeneñ tarixın belsä, bu suğış bulmas ide.
Rimzil Wäli. Aygöl, sez niçek uylıysız, tabıldımı bezneñ söyaklärebez? Alar kem qaharmannarı, Tatarnıqımı, Sovetnıqımı, ğomumän medal'sez qaharmannar da barmı?
Aygöl Äxmätğaliewa. Minemçä, Estoniädağı şaw-şu yasalma räweştä quptarıldı. Bügen ideologiä yuq dibez, patriotizm da yuq. Nigäder bezneñ xökümät çittän doşmannar ezläp, däwlätara mönäsäbätlärne kiskenläşterep, yäşlärdä patriotizm xislärne uyatmaqçı bula. Şulay itep tuğan ilgä mäxäbbät üsterep bulmıy. Üzebezdä sovet yıllarında küp kenä qäberleklär yuqqa çığarıldı, tarqaldı. Älegäçä alarnı torğızıp bulmıy. Älbättä, alarnıñ isemsezläre bik küp. Bezgä suğışta qatnaşqan babaların äzlägän keşe küp kilä. Keşelärneñ qaydan, qayçan çıqqanı da bilgesez. Tatarmı, urısmı, estonmı – alay itep qararğa döres tügel. Alar suğış qorbanı.
Rimzil Wäli. Yomğaq yasağanda, nindi sabaqlar alıyq? Berençe sabaqnı işetep alğanda, min ğäcäpländem. Ber ağay äytä, kem belän suğışmağan Rossiä: Şved, Finnlyandiä, Pol'şa, Törkiä, Fransiä häm berniçä tapqır Germaniä belän bik qatı suğış bulğan. Älbättä, häykällär iskä töşerä häm yuğaltular da bar. Küräbez, Germaniä belän mönäsäbätlär yaxşı ğına bara. Fransiäne dä xörmät itälär. Ber ağay äytä, ul söñgelär, yädrälär tarixtan oçıp kilmäsen ide. Yäğni yañadan suğış kilmäs digän çiklänüçelär bar. Menä şundıy sabaq aldım min. Ä sez?
İlfat Fäyzraxmanov. Şuşı tapşırulardan soñ, şuşı yazmalardan soñ, här keşe uylansın ide, min üzem närsä buldırdım dip. Sovetlar zamanınnan qalğan mentalitetmı, kemder röxsät birergä tieş bezgä.Min keçkenä bulğan waqıtta uqıtuçıbız Tälğät abıy belän qapqa bağalarına qızıl yoldızlar qağıp çıqqan idek. Ul yort sayın, ber genä bağana yuq yoldız qağılmağan. Bügen ul yoldızlar inde kügärgän. Ul keşelärneñ onıqları bar bit, ni öçen soñ alar bügen kemneñ yoldızları ikän uylap tormıy? Annarı, bezneñ ziratlarıbız çista bulırğa tieş. Bezneñ yatası urınnarıbız çista bulsa, tormışıbız da matur bulır ide.
Xafiz Mirğalimov. Min närsä äyter idem, isännärneñ qäderen belergä, ülgännärneñ qäberen belergä. Ä bezneñ yäşlärebez Böyek Watan suğışnıñ qayçan başlanğanın da belmi. Şunıñ öçen yäşlär üzläreneñ uzğan tarixların belergä tieş, säyäsi yaqtan añlarğa tieş häm kiläçäkne kürergä tieş.
Danil İbrahimov. Töp näticä – tarixnı säyäsät belän butarğa yaramıy. Tarix niçek bar, şulay saqlanırğa tieş. Säyäsät üzgärergä mömkin. Anı bügen ber keşe alıp bara, ikençe könne – bütän keşe. Şuña kürä tarix qağılğısız bulırğa tieş.
Aygöl Äxmätğaliewa. Tarix – ul çınnan da tarix. Yäşlär arasında suğış turında kübräk informatsiä, beleşmälär birsäk, alar tarixi eşlärdä üzläre qatnaşıp, suğış xätere minemçä berqayçan yuğalmas.
Yäşlär yuğalğan babaların, ätilären tapsınnar ide. Xäterdän başqa tarix ta bula almıy.