Cäyge Saban tuyı könnäre citte. Bu atnalarda ”Azatlıq” radiosı tapşırularında kön sayın diärlek fälän cirdä saban tuyı ütä, irtägä tege cirdä bäyräm bula dip söyläp tora. Ölkä, federal', şähär saban tuyı bula, dilär. Xäzer bu süzneñ mäğnäse üzgärä. Globalizatsiä çorı sabantuylarnı biş-altı töskä buyadı. Awıldağı keçkenä sabantuy, rayondağı, şähärdäge, ölkä-respublikadağı, federal' sabantuylar. Xätta alar ber-bersenä oxşamağannar. Zur sabantuylar zur aqça çığarıp ütkärelä. Federal' häm xalıqara däräcädä, zur citäkçelär qatnaşlığında, şähär parklarında, mäydannarda, stadionnarda saban tuyları görli. Ä soñğı waqıtta onıtılğan awıllarda sabantuylar ütkärelmäw, onıtılğan keşelär turında xäbärlär kilä başladı. ”Bezneñ gäcit” gazetası, İlfat Fäyzraxmanov alıp barğan ”Äybät-ğibät” televidenie tapşıruı saban tuyları ütmi torğan keçkenä awıllar yazmışı turında borçılalar. Bu caysız tema bulsa da, älege söyläşüne tuqtatuçı kürenmäde. Bu tema haman aktual' bulıp qala. Xakimiät belän ğadi xalıq tormışın, fikerlären qarşı quyuçı bu küreneş iğtibarğa layıqlı.
Çınnan da, ä ni öçen çit illärdä, töbäklärdä, zur şähärlärdä sabantuy ütkärgändä keşelär üzläreneñ 50 öyle awıllarında saban tuyı ütkärmäskä tieş? Ni öçen aña qayandır röxsät kiräk? Qaydadır bu bäyrämne ütkärergä röxsät birmilär digän xäbärlär dä bar. Döresme bu? ”Azatlıq” radiosınıñ bügenge ”tügäräk östäl” söyläşüe näk menä şul xaqta. Saban tuyın ütkärergä kem röxsät birä? Kiräkme bu röxsät? «Yaña ğasır» telekanalınıñ ”Äybät-ğibät” tapşıruında çığış yasağan şäxeslär belän şuşı turıda fiker alışabız. Anda qatnaşalar ”Bezneñ gäcitneñ” baş möxärrire häm şuşı fikerne kütärep çıqqan İlfat Fäyzraxmanov, bilgele yazuçı häm jurnalist İlfaq Şihapov, fol'klorçı ğalim Räşit Yagfarov häm Teläçe rayonınıñ Tämte awılı wäkile Svetlana Borisova. Äñgämäne Rimzil Wäli alıp bara.
Rimzil Wäli. İlfat, bu tema qayan kerep çıqtı soñ? Saban tuyı ütkärelmäw turında fikerlär xakimiätkä qarşı tügelme?
İlfat Fäyzraxmanov. Yaqtaşlarım belän oçraşqan waqıtta sabantuy qayçan bula digän sorawlar tua bit. Oçraşqaç, sabantuy qayçan bula dip soramıylar, bıyıl yışraq sabantuy bulamı işetergä turı kilä. Uzğan yılnı da süz çıqtı, minem awılımda sabantuyı bulmıy dip. Niçäder kön qala, sabantuy ütkärergä buldılar.
Rimzil Wäli. Kemgä zıyanı bar soñ, sabantuyınıñ? İnvestorlar da tatar keşese bit, xalıq ta teli ikän…
İlfat Fäyzraxmanov. Min üzem dä aña aptırıym. Bälki xalıq baylıqqa ireşkän sayın, nindider ruxi qimmätlärne onıta baradır. Şuşı äyberneñ tamırına balta belän kizängän keşelärneñ niçek yöräkläre citä ikän?
İlfaq Şihapov. Sez, kommunistlar çorında yäşägän keşelär, küz aldığızğa kiteregez, berär awılda partiä röxsätennän başqa berär sabantuy tügel, yegerme keşe cıyılıp tuy da ütkärä almadı bit. Bezdä xäzer dä şul. Diniä näzaräte, möftilät 1861 yılnı, 1884-1884 yıllarda sabantuylar häm cıyınnar ütkärüne tıydı. Untuğızınçı ğasırda da, sovet çorında da. Xäzer dä şul. Sabantuy – ul xalıqnıñ küñelennän çıqqan ber bäyräm. Bezdä xäzer keşe cıyılsa, anı miting dilär. Säbäp tabıp bula.
Rimzil Wäli. Uzğan ğasırnıñ siksänençe yıllarında min ”Komsomol'skaya pravda” gäzitendä eşlädem. Bezgä Mamadış rayonınıñ Petrovo digän awılınnan xat kilgän ide. ”Bezgä tönge sabantuyın ütkärergä röxsät birmilär” dip yazılğan bu xatnı min raykomğa cibärdem. Tikşeregez: bu çınnan da şulaymı? Mömkin bulsa, ul tönge saban tuynı kürer idek, dip şaltırattım. Kürgän närsä tügel bit bu tönge cıyınnar? Berazdan sabantuyına kilegez dip şaltırattılar. Barsam, qoyaş batqanda bik küp xalıq cıyılğan, barısı da bäxetle. Şulay itep, siksän ikençe yılda da, xalıq sorağaç, xätta tönge tönge saban tuyı ütkärgännär. Xalıq üze sarıq bulmasa mömkin ikän. Räşit äfände, mäs’äläneñ xoquqi yağı östenräkme, ällä mädäni, fänni yağımı? Sabantuyına röxsät kiräkme?
Räşit Yagfarov. Minemçä, sovet zamanınnan qalğan inertsiä bara xäzer. Xalıq kürsätmä belän eşlärgä öyrängän. Ä xäzer minemçä kürsätmäwsez dä eşläp bula. Mäsälän, Perm ölkäsendä Küçänti-baş digän awıl bar. Bez soñğı öç-dürt yılda şunda qaytıp saban tuyı uzdırabız.
İlfat Fäyzraxmanov. Miña bügen genä tapşıru aldınnan Älki rayonı Alpar awılınnan şaltırattılar, awılda sabantuyın oyıştıruçı qalmadı, dip. Eş tä citmi. Bezneñ awıl keşeläre kürşe awılğa barıp eşli, di. Nişläp soñ bu şaltıratqan keşelär bäyrämne Derbışqada yatıp uzdıralar? Nişläp bergäläşep da qaytmasqa, saban tuyın uzdırmasqa?
Rimzil Wäli. Cirle üzidarä turında söyläşkändä Prezident Mintimer Şäymiev tä, Färit Möxämmätşin da,”sez – cirneñ xucası!” dilär. Älbättä, aqçağız citärlek tügel, beraz birebez, dilär. Xakimiät cirle xalıq qulında. Cirle üzidarä däwlättän ayırılğan dip sanala. Anı xalıq saylap quymıy meni?
İlfaq Şihapov. Döres, bügen sovet zamanı tügel. Ämma xalıqnı qayan alasıñ soñ? Ul sovet zamanınnan kilgän.
Rimzil Wäli. Sabantuyın ütkärergä küpme aqça kiräk?
İlfat Fäyzraxmanov. Oyıştırıp qarağan yuq şul. Bez betep barğan Östiäl awılında sabantuyın oyıştırğanda başta ziratqa barabız, anı tärtipkä kiteräbez. Annarı awılğa keräbez, utız, qırıq keşe cıyılırğa mömkinbez. Balalarnı uynatabız, kesälärdä bulğan uyınçıqlarnı çığarıp, yarışlar oyıştırabız. Nişläp şulay eşlämäskä?
Rimzil Wäli. Tatarstan Prezidentınıñ bu xaqtağı ukazında şundıy çaralarnı tıyu yuq buğay..
İlfat Fäyzraxmanov. Kemgä kiräk anı tıyarğa?
Rimzil Wäli. Menä Svetlana Borisova awıldan kilgän. Sezneñ awılığız zurmı?
Svetlana Borisova. Bezneñ awılıbız bik keçkenä. Elek zur bulğan. Ämma tormış üzgärde. Bügen awılda zur zirat bar. Elek zamanda ayırım-ayırım xucalıqlar bulğan. Üzebez bäyräm ütkärgän könne alma töşär urınıbız da qalmıy. Bäyräm şulay başlana. İrtän şähärdän kilgän yäşlär, balalar, onıqlar yualıqlar, sölgelär cıyalar. Ziratta qäberleklärne barlıylar. Kiç köne başta balalar köräşenä, annarı olılar köräşenä cıyılalar. Şuşı köräş barğan waqıtta bezneñ tügäräk uyınıbız bar, awılıbız cırın cırlıybız. Xätta bezdä zur büläklär yuq.
Rimzil Wäli. Kem oyıştırıp yöri?
Svetlana Borisova. Oyıştıruçılar üzebez.
İlfaq Şihapov. Uzğan yıl Balıq bistäse rayonına köräşen awılına çüp bäyrämenä bardım. İsem kitte. Bu çınnan da elekke zamannardan kilgän. Ul räsmi tügel. Xalıq bireşmiçä, üz bäyrämen kiçkä qaldırıp ütkärä ikän, monda çın xalıqnıñ ruxı bar digän süz. Bälki, berniçä yıldan yaña buın kilep çıqqaç, kemder iskä töşerä dä başlar. Bez sovet çorınnan qalğan mirası belän yäşibez äle.
Rimzil Wäli. Monı awılda yäşägän keşelär kübräk kütäräme, yä qaytuçılarmı?
Svetlana Borisova. Yuq, bezgä şähärlärdän, töbäklärdän qaytqan keşelär küçtänäçsez qaytmıylar. Ber- ike yıl elek köräşkän batır belän oçraşırğa turı kilde. Avariäğa eläktem, xastänägä yatqırdılar, dide. Köräşä alsam ide, Xodaydan soradım, dide. Küregez mine, min büläk öçen kilmädem, bäyrämegezne däwam itü öçen kildem, dide. Bäyräm ütkärü – bu bezneñ izge burıçıbız. Babalarıbız elekke qıyın waqıtlarda da ütkärgännär anı.
İlfat Fäyzraxmanov. Sez balalarığızğa biräsezme şul ğädätne?
Svetlana Borisova. Bezgä Alabuğadan milli fol'klor kiemnärgä kiengän ansambl' ike yıl ber rättän kilgäne bar. Änilärebez cırlağan cırlarnı onıtmıybız.
Rimzil Wäli. Tuydırmıymı sabantuyı?
Räşit Yagfarov. Sabantuylar elek bik räxät bula torğan ide. Härber awıl üz sabantuyın üze bilgeli ide. Partiä qısarğa tırıştı. Xäzer prikaz buyınça – şuşı könnärdä awılda sabantuyı ütkärelä, şuşı könnärdä – şähärlärdä, rayon üzäklärendä. Qaysına barıp ölgerergä? Här ber awıl waqıtın üze quyarğa tieş dip uylıym. Nindi saban tuyına barsañ da, böten cirdä ber törle uyınnar, şunısı naçar, minemçä. Här ber awılnıñ üz traditsiälär bar, saban tuyı üzençä uzarğa tieş. Qayber awıllarda başta ziratqa baralar, annarı mäydanda cıyılalar. Başqalarda – atlarnı qızdıralar, annan balalar saban tuyın uzdıralar. Törle variantlarnı saqlarğa kiräk.
Rimzil Wäli. Axırda äytik, saban tuyın awılda ütkärergä röxsät kiräkme, yuqmı? Zakonnarnı da beläbez bit. Öç keşe cıyılsa da, ul cıyılış bula.
İlfat Fäyzraxmanov. Bernindi röxsät kiräk tügel. Xalıqnıñ üzennän genä tora. 2 48 70 40 telefonı aşa saban tuyı bulmağan awıllar şaltıratsınnar, ”Bezneñ gäcitkä”.
Svetlana Borisova. Minem fikerem dä şundıy uq. Saban tuyın ütkärergä bernindi fäman kiräk tuğel. Min artistlar belän eşlim. Bügen alar yılap utıralar. Eşlise dä kilä sabantuyda, tuğan awılına da qaytası kilä. Törle urında, törle waqıtta ütsä, bigräk tä yaxşı.