Qayan inde ul waqıtlarda tatar telendä xalıqara kongresslar açu, suğış häm solıx turında söyläşü. İñ küp digändä urıp-cıyu, sıyır sawu turında partiä raykomı cıyılışı yäki uqıtuçılar kiñämäse, ansı da äle tatarlar yäşägän awıl töbäklärendä. Zamanalar üzgärde inde, Tatarstan respublikasınıñ qayber xalıqara, däwlätara dokumentları, kileşüläre häm berketmäläre, beryulı rus, ingliz yäki törek häm şulay uq tatar tellärendä yazılıp här nösxäneñ dä tigez statusı bilgelänä. Xätta Federatsiä sovetınnan xäzergä ütmägän wäqälätlär büleşü turında Mäskäw Qazan şartnamäse dä rus häm tatar tellärendä tözelep här ike nösxädä Şäymievnıñ häm Putinnıñ imzaları quyılğan. Dimäk, şartlı räweştä bulsa da, tulı däwlätçelege bulmağan millätneñ dä tele xalıqara däräcägä kütärelä ala. Älbättä xalıq üze, anıñ zıyalıları, idärä strukturaları şundıy däräcägä kütärelsä häm telneñ menä şundıy möhim dairädä yañğırawı kemgäder kiräk bulsa, yaña ixtiac bulsa.
Rimzil Wäli. Azatlıq radiosınıñ tügäräk östäl söyläşüe menä şuşı omtılış turında. Uzğan atnada Qazanda bötendönya mirası şähärläre oyışmasınıñ 9 nçı kongressı eşläde. Çärşämbe könne plenar utırışta Avstraliädän kilgän Däwid Torsbi çığış ingliz telendä bik küp delegatlar aldında yañğıradı. Bu dokladlar buyınça fiker alışu häm konkret söyläşülär ingliz, ispan, fransuz, rus häm tatar tellärendä 5 ayırım zalda alıp barıldı. Akademik Mirqasıym Gosmanov citäkçelegendä eşlägän şuşı tatar seksiäsendä qatnaşqan Qazan ğalimnäre häm zıyalılar miras häm iqtisat turında tuğan teldä fiker alışqanda tanımaslıq bulıp üzgärdelär. Nindider ğomumi qayşap äytä torğan, ritual' cömlälärne töşerep qaldırıp, härkem tarixi mirasnıñ matdi nigezläre turında tatarça çatnatıp söyläde. Här fiker aldında konkret misallar, Qazannıñ yaña bistäsendäge qäderle, borınğı binalar, alarnı tergezü ısulları häm matdi nigez turında äytep birelde. Seksiä eşen tämamlağaç bez Azatlıq radiosınıñ tügäräk östäl söyläşüe öçen fikerlär yazdırıp aldıq. Tatar teleneñ xalıqara forumda qullanılışı mömkinme, kiräkme? Bu başlanğıçnıñ mäğnäse häm ähämiäte nidän ğibärät? Däwamı niçek bulır? Tel ädäbiät häm sänğät institutınıñ fänni xezmätkäre Färidä Tahirova dulqınlanuın yäşermäsä dä, eşlekle häm sabır bulırğa tırıştı.
Färidä Tahirova. Tatar teleneñ xalıqara däräcädä qullanışı berençe tapqır ğına tügelder. Tatarlar aralaşmıyça yäşämägännär. Xäzer forumda ofitsial' tel bularaq faydalanıla. Tatar keşesenä şuşı ğomum dönya problemaların citkerü öçen häm başqa illärdä yäşäwçe qärdäşlärgä citkerü öçen kiräk ul. Ğädättä dokladlar elek rusça söylänelä ide. İnternatsional' terminnar faydalana. Tatar teleneñ mömkinleklärennän nıq faydalanırğa mömkin.
Rimzil Wäli. Qayberlär äytä, bu ayırım oçraq qına. Tatar tele hiç xalıqara däräcädä qullanılmıy. Sez niçek uylıysız?
Färidä Tahirova. Şundıy oçraqtan başlana böten küreneşlär dä. Berençe oçraqta, ul bulırğa mömkin tügel digän stadiäne ütä. Soñnan, äye, bula ikän. Annan, i, monı kem belmi inde, digän stadiälär bula. Citmeşençe yıllarda, mäsälän, tramvaylarda Qazan şähärendä tatarça söyläşkän keşe bik az ide. Televideniedä, radioda söyläşä başlağaç, xäzer uramda da söyläşälär bit.
Rimzil Wäli. Tatarçadan inglizçägä, törekçägä häm, kiresençä, inglizçädän, törekçädän tatarçağa turıdan tärcemä mömkinlege, kadrlar, süzleklär, yäki metodika barmı?
Färidä Tahirova. Küp kenä vuzlarda andıy belgeçleklär bar. Tatar-ingliz belgeçlege bigräktä, tatar-törek belgeçlege bar. Tärcemä eşe, sinxron tärcemä bulsa, maxsus tärcemä fakul'tetı Qazanda yuq. Ädäbi tärcemä bulsa, ul yañadan yazuçıdan dä ostaraq obrazlı fikerläw sälätenä iä bulğan keşelär tärcemä itärgä tieş. Ul da maxsus ädäbi institutında uqığan keşelär bulırğa tieş. Älegä bezneñ belgeçlär citmi dip uylıym. Tärcemä mäs’äläsendä rus tele aradaşçı tel arqılı telgä tärcemä itü döres tä tügel. Turıdan turı tärcemä itü döresräk bulır ide.
Rimzil Wäli. İstanbul şähärennän kilgän millättäşebez, tarixçı Nadir Däwlät üzeneñ çığışındı utırışnı alıp barğan Akademik Gosmanovnı nihayät fänni forumnı Qazanda tatar alıp baru belän täbrikläde.
Nadir Däwlät. Bügenge qullanu – berençe adım. Anıñ öçen täbrik itärgä kiräk. Monı küptän eşlärgä kiräk ide. Qazanda başta urısça söyläştelär. Annarı äkren genä tatarçağa küçtelär. Bala da berdän üsmi, täpiläp kenä bara.
Rimzil Wäli. Şulay itep, 2007 yılnıñ 20 iyünendä Bötendönya forumında ingliz, fransuz telläre belän berrättän tatar tele dä tulı xoquqlı añlaşu qoral bularaq xezmät itte. Älbättä bu ber ayırım oçraq häm bu xälneñ simvolik ähämiäte berençe urında tora. Çınnan da tuğan telebez kiñ däräcädä qullanılıp, yäşäw möhimen kiñäytsen öçen millättäşlärebezneñ ğilmi, eşlekle çaralarnıñ tatarça baruın, mäğlümat çaralarınıñ xalıqqa şuşı eşne añlatuı kiräk. Barmı andıy şartlar? Tapşıruıbıznıñ ikençe öleşendä menä şul turıda fiker alışabız. Bu yulı şul uq temağa ”Bezneñ gäzit” basmasınıñ möxärrire, ”Äybät ğaybät” tapşıruın alıp baruçı İlfat Fäyzraxmanov, ”Azatlıq” radiosınıñ Tatar-başqort redaksiäse mödire Kärim Qamal üz fikerlären äytälär. Äñgämäneñ bu öleşen Rimzil Wäli alıp bara.
Kärim Qamal. Bezneñ kommunizm çorınnan qalğan xäl ul. Tel qıssırıqlap çığarıldı ki, normal' dairälärdän, ictimaği tormıştan, säyäsättän, mäktäptän, häm qaldı ul öydä genä, kuxnyada. Kommunizm betkäç, bez telne yañadan şul dairälärgä çığara almadıq, çığarırğa tırıştıq. Xätta xökümät üze totındı bu eşkä. Kitaplar çığardılar, däresleklär çığardılar. Urıs balaların, başqa millät balaların tatarça öyrätä başladılar. Läkin bu cämğiättä çın ixtiacnı tudırmadı. Monda hiç kenä xökümätne ğaipläp bulmıy. Bu öleşçä globalizatsiä mäs’äläse. Çönki xäzer dinamik üskän tellär genä yäşäp qalalar. Ä bezneñ tatar telebez sovet çorınnan soñ nindider yarım tele xäldä qaldı.
Rimzil Wäli. Tel üze üsmi, yäki üsä dip äytep bulmıy. YÄ ul qullanıla keşelär tarafınnan, yä qullanılmıy. Bik bay telne qullanılmağaç ta, tel monda bit ”ni pri çem”.
Kärim Qamal. Üsep barğan tel, ul qullanılğan tel digän süz. Qullanılmağan tel ul üsmi bit.
Rimzil Wäli. Qullanışu, üsü, üsmäw turında süz baramı?
Kärim Qamal. Ägär dä tel qullanıla ikän, ul üsäçäk.
Rimzil Wäli. Tel üsü, anıñ süzlek zapası, anıñ terminnar – bu telneñ funksiälären arttıru digän süz. Tel üsü – bu bit telneñ süzlär sanın arttıru digän süz genä tügel bit. Yäğni ul qullanu möhimen kiñäytü häm yışaytu.
İlfat Fäyzraxmanov. Menä Mari Elda Bäräñge bistäse bar. Anda tatarlar genä yäşi. Anda ”Bezneñ gäcitneñ” uqçı bik küp. Keşelär zarlana, bez tatarça söyläşäbez, öydä dä, uramda da, läkin tatarça uqı belmibez. Ber buın üsep kilä. Ni tatar bulmağan, ni urıs bulmağan, mäktäplärne tämamlap, üzeneñ telen onıtqan keşe. Ul yazılğan äyberlärne uqi almasa, ul tel yuğalaçaq.
Rimzil Wäli. Qazanda zur xalıqara kongress, anda biş seksiä bulıp, ber seksiäsendä ingliz, fransuz telendä söylängän dokladlarğa tatarça diskussiälänü buldı ele genä. Dimäk, menä şuşı şartlarda da xalıqara kongresslar tele bula ala. Bez genä moñayğan Qazanda mäktäpkä birmägän yäki birgändä dä uqıtmağan ata-analar, uqıtuçılar bulğan xäldä, Amerikadan, Germaniädän kilep tel öyränälär. Annan soñ, xalıqara kongress tatarça alıp barıla. Paradoks! Fikeregez?
Kärim Qamal. Bolar barısı da yasalma närsä. Ägär dä kemder Arkanzastan tatarça öyränergä kilä ikän, bu hiç kenä tatar teleneñ täräkqıätenä yoğıntı yasamıy.
Rimzil Wäli. Amerikadan, Germaniädän kilep, tatar telen öyränep, bik küp yäşlär üzläreneñ mönäsäbätlären üzgärtälär. Misallar bar.
Kärim Qamal. Aptırıylar da, öç kön däwamında betä. Eş bit kongressqa barıp, anda tatarça söyläşüdä tügel. Eş andağı bulaçaq çığışnı tatarça uylap, tatarça äzerläwdä.
Rimzil Wäli. Çığışlar tatarça tärcemä itterep, qatnaşuçılarğa taratıldı häm bu seksiäne alıp barğan İrek Arıslanov, Mirqasıym Gosmanov häm başqalar tatarça alıp barıp, çit teldä yasalğan çığışlarğa tatarça bäyälär quyıldı. Min üz küzem belän kürdem, üz qolağım belän işettem.
İlfat Fäyzraxmanov. Eyforiäğa birelep, qayber waqıtta çın xaqiqät'ne kürmäwenä salışıp, üzebezgä ciñellek tudırırğa telibezme? Menä ber misal. Küptän tügel Tufan Miñnullinnıñ ”Qara-qarşı” tapşıruın qararğa turı kilde. Anda Batullanıñ ulı çığış yasadı. Ul rus mäktäbendä sigezençe sıynıfta uqı. Saf tatarça söyläşä, şul qädär kamil cömlälär. Bu turıda gäcitkä yaza başladım. Yaza başladım da, tuqtadım. Tuqtale, min närsägä söyenäm soñ? Älbättä Batullanı min bik aqıllı, xezmät itkän keşe dip beläm. Tapşırunı qarağaç, millät yäşiäçäk äle dip yuğarıraq tribuna ezläp kitäbez. Läkin, bu bit eyforiä. Bu malay, ”ştuçnıy tovar”. Telneñ qullanışı ber-ike kongressnıñ çığışlarında çağılmıy. Şul kongresslarda yañğırağan çığışlarnı tatarça uylap, tatarça yazu, tatarça fiker alışuda çağıla. Ä paradoksal' xäl şul ki, xäzer tatar intelligentsiäse üz fikerlären fäqät urısça yaza. Annarı soñ ul tatarçağa tärcemä itelä.
Rimzil Wäli. Kongressta çığış yasağan küp kenä millättäşlärebez bu seksiädä qağäzsez üzläre äyttelär. Çönki alar dokladların tatarçağa tärcemä ittelär.
İlfat Fäyzraxmanov. Menä min üzem gäcitne çığaram bit. Uquçılarnıñ yäşlären analizlau waqıtında menä närsä kürenä. Minem yäştägelär bik az uqı. Ğomumän uquğa iğtibar xäzer kimede. Uqımağan keşe urıs telendä dä uqımıy.
Rimzil Wäli. Tügäräk östäl söyläşüendä yañğırağan fikerlär ömet häm borçılu belän tulı. Tuğan telebezdä äle dä igen üsä, söt parlana, neft' çığa. Suğış iğlan itelülär, kapitulyatsiälär tatar telendä tügel. Aqça da tatarça basılmıy. Ämma aqçadan da qimmät dokumentlar qabul itkändä, xalıqara kileşülär tözegändä, 60 lap il wäkile qatnaşqan kongresslar alıp barğanda tatar tele yañğıramasa, här tatar ğailäsendä, millättäşlär bergä uqığan, eşlägän möhittä uğın tel qullanılmasa, anı dönya onıtaçaq. Menä şuña kürä Azatlıq radiosı bu söyläşüne oyıştırdı da.