2007 yıl: 10 töp waqiğa

2007 yılnıñ töp iqtisadıy waqıyğaları dollarnıñ qimmäte töşü, neft bäyäläreneñ kükkä sikerüe buldı. Dollarnıñ töşüe baylığın bu valyutada saqlarğa künekkän dönyağa bik yaman täesir itte. Citmäsä yağulıqnıñ artuı säbäple hämma närsä, citeşterü dä, aşarğa pereşü, cılıtu da qimmätlände.

Yıl başında ber dollar yewronıñ 80 sentına tiñ bulsa, xäzer 68 sent tiräsendä. Berençedän dollarnıñ satıp alu köçe kimede, ikençedän, xalıqara bazarda ğädättä dollarda bäyälänüçe äyberlärneñ qimmäte arttı.

Xalıqara bazarda dollarda bäyälänüçe töp tawar neft. Dollarnıñ töşüe, dönyada eşkärtü quätläreneñ citmäwe, energiägä ixtiacnıñ artuı säbäple ğinwar ayında miçkäse 55 dollar bulğan neftneñ bäyäse xäzer 100 dollarğa yaqınlaştı.

Alğa taba ni bulır. Bu Amerika banklarınıñ ildäge ipoteka krizisın niçek xäl itüenä bäyle bulaçaq. Küplärneñ ipotekanı ciñel genä alıp soñraq tüli almawı dollarnıñ nıq töşüeneñ töp säbäplärennän berse. Xäzergä neft çığaruçı illär nıq bayıy. Şuña kürä başqa tawarlarğa bäyäneñ artuı da alarnı ällä ni borçımıy. Ämma dollarnıñ töşüe däwam itsä bu xätta alarnı da borçuğa salırğa mömkin.

Gruziä demokratiäse qatı sınawğa duçar buldı

Xökümät alarğa qarşı rezin yadrälär häm yäş gazları qullandı. Bu yäş demokratik illär turındağı iñ zur bäxäslärneñ bersenä säbäp buldı.
Bu Könbatışqa yöz totuçı prezident Mixail Saakaşviliğa qarşı bik ük köçle bulmağan oppozitsiäneñ ğädäti ber uram cıyını ide. Şuña kürä 7 noyäberdä maxsus köçlärneñ tınıç demonstratsiäçelägä qarşı köç qullanuı, bäysez Imedi televideniesen yabuı, Saakaşvilinıñ ildä ğädättän tış wäzğiät iğlan itüe küp kenä küzätüçelärne şaq qatırdı.

Ikençe könne isä , bu krisiz öçen Rusiäne ğäyeplägän Saakaşvili waqıtınnan alda parlament saylawları iğlan itte:


Kierenkelekne soñğa qalıp bulsa da säyäsi yul belän beterü qararı Saakaşvilinı tänqitlägän küp kenä küzätüçelär, şulay uq oppozitsiä wäkilläre tarafınnan xuplandı.

Waqıtınnan alda saylawlarğa äzerlänüçe Gruziä prezidentı demokratik protseduralarnıñ östenlegen öyrängänme? Ägär dä saylawlar irekle häm ğädel bulsa Gruziädäge säyäsi köräş anda qatnaşuçı oyışmalar qısasında ğına qalırğa mömkin, ägär dä irekle häm ğädel bulmasa bu köräş tağın uramnarğa çığar kebek.


Ğiraqta köç qullanu kimede, ämma bu zur üzgäşeşlär öçen citärlekme?

Tirän mäzhäbara büleneşkä häm bäreleşlärgä çumğan Ğiraqtan iminlekneñ artuına ömet birüçe xäbärlär kilde. AQŞ häm Ğiraq räsmiläre uzğan yartı yılda şartlatular häm başqa höcümnärneñ yartılaş diärlek kimüe turında belderde. Höcümnär sanı haman da yuğarı bulıp qalsa da 2006 yılnıñ fevralendä şığıylarnıñ möhim ğibadätxanäsen şartlatudan soñ kiñküläm mäzhäbara bäreleşlär başlanğançığa qädär bulğan däräcägä töşte.

Bu sönni qabilälärneñ bıyıl äl-Qaidägä qarşı çığuı häm qoral sorap AQŞ köçlärenä möräcäğät itüe belän añlatıla. Şul uq waqıtta Bağdadta häm sönni töbäklärdäge AQŞ köçlären nığıtu, şığıy citäkçe din ähele Moqtada äs-Sadrnıñ üz suğışçılarına höcümnärne tuqtatırğa quşuı da iminlekne arttıruğa yardäm itte.

Ämma Waşington ägär dä şığıylar östenlek itkän üzäk xökümät bu mömkinlektän faydalanıp sönnilär belän tatulıq urnaştıruğa ireşä almasa iminlekneñ artuı qısqa möddätle bulırğa mömkin dip kisätä. Aldağı aylar bu mömkinlekneñ niçek faydalanılğan buluın kürsätäçäk.

Kosovo tizdän bäysez bula alırmı?

Küptänge Kosovo krizisı bıyıl axırğı öleşenä kerde. BMO Belgrad belän Priştinağa Kosovonıñ kiläçäk statusı turında kileşü öçen 10 dikäbergä qädär waqıt birgän ide. Kosovo kileşügä ireşü bulmağan oçraqta şul könne yä soñraq bäysezlek iğlan itü belän yanadı.

Kosovo däwlätçelege turında urtaq fikerdä bulmağan Yewropa Berlege Kosovo citäkçelären beryaqlı bäysezlek iğlan itüdän tıyılırğa çaqıra. Alar mondıy beryaqlı adımnar Kosovoda azçılıqnı täşkil itüçe serblarnıñ ayırıluına ğına tügel, Bosniä serblarınıñ da däwlätçelek iğlan itüenä kiterä ala dip kisätä.

Kosovo yazmışı turında qarar itä alırday BMO Iminlek Şurası da urtaq fikergä kilä almıy. Şurada Britaniä belän Fransiä bäysezlekne xuplasa, Serbiäneñ küptänge berektäşe bulğan Rusiä Kosovo bäysezlegenä veto salaçağın belderä.

Bu wäzğiät Kosovo yazmışınıñ kiläse yılda niçek bulaçağın tögäl belü mömkinlege birmi. Şulay uq bäysezlekkä omtıluçı Abxaiä, Könyaq Osetiä häm Dnestr buyı töbäge Kosovodağı tärräqiätne zur iğtibar belän küzätep tora.

Alar Kosovonıñ bäysezlekkä ireşüe üzläre öçen ürnäk bulır dip ömetlänä. Bu isä xalıqara cämäğätçelekne Kosovo mäsäläsendä ayıruça saq bulırğa mäcbür itä.


AQŞ-Iran qarşılığı arta bara

Bu yılda Waşington belän Tähran arasındağı kierenkelekneñ artuı turında xäbärlärneñ küp buluı näticäsendä qayber küzätüçelär kiläse yılda AQŞ Iranğa xärbi höcüm başlarğa mömkin dip farazlıy.

Pentagondağı yuğarı räsmilär Iranğa qarşı kisätü höcümnäre äzerlänä di. Bu turıda söyläşülär Waşingtonnıñ atom programmasınnan baş tartırğa telämäwçe Irannı izoläysiäläwgä Yewropa Berlegen dä cälep itü tırışlıqların tağın da köçäytep cibärde. Näticädä başta Fransiä prezidentı Nicolas Sarkozy, soñraq Germaniä Kanslerı Angela Merkel Yewropa däwlätlären häm şirkätlären Tähran BMOnıñ uran bayıtunı tuqtatu taläben ütägänçegä qädär Iranğa investitsiälär kertüdän tıyılırğa öndiäçäklären belderde.

Ämma AQŞ-Iran qarşılıqları atom mäsäläse belän genä çiklänmäde.

Avgust ayında AQŞ prezidentı George Bush Iran yaqlawındağı şığıy suğışçılar ğiraqlılarnı bezneñ köçlärgä häm Ğiraq xalqına höcümnär oyıştırırğa öyrätä. Iran Islam Inqıylabı saqçılarınıñ Quds köçläre äğzaları suğışçan törkemnärgä aqça häm qoral, şul isäptän kamil şartlatqıçlar belän yardäm itä. Häm Xizbulla yardäme belän alar bu suğışçan köçlärdä Ğiraqnıñ üzendä künegülär birep kilä dide.

Şul uq waqıtta AQŞ häm Iran räsmiläre dä qatnaşqan Ğiraq mäsäläsendä oçraşular kierenkelekne kimetügä ömet tudıruçı işarälär birde.

2008 yılda ni bulır digän sorawğa kilgändä Waşington Irannıñ atom eşçänlegen tuqtatuın taläp itä, häm köç qullanu mömkinlegen kire qaqmıy. Iran isä härtörle atom tikşerenülärenä xoquqı buluı turında täqrarlıy.

Noyäber ayında Iran prezidentı Mäxmüt Äxmädinicat Bezneñ atom programmabıznıñ yulı beryaqlı ğına, kiregä borılu yuq dide. Bu yulnıñ qaya barğanı äle bilgesez.


Äfğanstanda Talibanğa qarşı suğış uñışqa ireşmäde

Äfğanstanda Talibanğa qarşı suğış 2007 yılda ber nindi dä uñışqa kitermäde. Kiresençä, suğışçıları üz köçlären ilneñ könyağında, Paqstan belän çik buyında tupladı.

AQŞ häm NATO citäkçelägendäge ğaskärlärneñ xärbi çaraları, Qabuldağı xökümätneñ söyläşülär täqdim itüe dä – wazğiätne üzgärtä almadı. Suğış Äfğanstan belän Paqstan çigenä küçte. Bu isä ike xökümätneñ tığızraq xezmättäşlegen taläp itä başladı. Ämma Qabul belän İslamabad arasındağı kierenkelek bıyıl da däwam itte. Ul ğına da tügel, yıl azağında üz ilendä çıqqan säyäsi kierenkelek säbäple Paqstan prezidentı Pärwäz Möşärräf ildä ğadättäntış xäl iğlan itte. 2008 yıl Paqstan öçen ğinwar başında ğömüm saylawlar belän başlanaçaq. Xalıqara cämäğätçelek tawış birüneñ il häm töbäk öçen uñay näticälärgä kiteräçägenä ışana.

Hawa torışı global problemağa äylände

Hawa torışı turında kön dä söyläşäbez. Uzğan yıl inde bu waqıtta qar yata ide, yäki bıyıl almağaçları irtä çäçäk attı, xäyerlegä bulsın digän süzlärne işetergä turı kilä. Bıyıl hawa torışı häm klimat üzgäreşe berençe märtäbä global mäsälägä äylände, anıñ turında säyäsätçelär, jurnalistlar söyläşä başladı. Klimat üzgärü möhimlegeneñ tağın ber dälile – bıyılnıñ Nobel tınıçlıq büläge– näq şuşı mäsäläne öyränüçelärgä birelü buldı.

"Norvegiäneñ Nobel komitetı qararı belän 2007 yılnıñ Nobel tınıçlıq büläge Klimat üzgäreşlären öyränüçe xökümätara komitet häm (Albert Arnold) Al Gore'ğa, alarnıñ klimatqa kiterelgän ziyan turında mäğlümatne taratuı häm aña qarşı çaralar kürü kiräklegenä öyrätüläre öçen birelä."

Ğadi itep kenä äytkändä, keşelärneñ üz tormışların üzläre öçen caylıraq itep qorırğa tırışuları, salqında hawanı artıq cılıtuları, essedä artıq suıtuları, şulay uq sänäğätneñ qayber ölkäläre tabiğatkä häm klimatqa 50nçe yıllardan birle ziyan salıp kilä. Büläkne alğan bu xökümätara komitet mäğlümatlärenä qarağanda, çaralar kürelämäsä kiläse 100 yılda dönyada hawa urtaça 6.4 däräcägä artırğa mömkin. Xökümätlär bu problemağa ni däräcädä iğtibar birer? Cir şarınıñ kiläçäge öçen nilär eşläner? 2008 yılğa dönya cämäğätçelege menä şundıy sorawlar belän ayaq basa...


Ukraina alğa kitär öçen ber adım artqqa yasadı

Sintäberdä uzğan parlament saylawlarınıñ näticäse – näq 2004 yılda kebek buldı. Tawışlarnıñ küpçelegen alğan "äflisün koalisiäse" yulbaşçıları Viktor Yuçenko häm Yulia Tymoşenko arasındağı säyäsi qarşılıqlar ul waqıttan birle betkän bulsa kiräk, alar yañadan berläşte. Yuğarı Radada Tymoşenko premyer-ministr itep saylandı. Saylawçılar xäzer 2008 yılda bu ike citäkçe ilgä demokratik mul kiläçäk kiterer dip ömetlänä.

Mäskäw-Könbatış araları suındı

Uzğan yıl Mäskäw belän könbatış arasında upqın barlıqqa kilde, häm kiläse yılda bu upqın tiränäyäçäk digän farazlar citärlek. Qayçandır Putin häm könbatış Rusiäneñ kiläçäge turında ber törleräk fikerdä bulğan bulsa, xäzer Rusiä häm könbatış – ikese ike yaqta – bu yağulıq ölkäsenä dä, demokratiä dä, iminlekkä dä qağıla.

2007 yıl Rusiä belän könbatış arasında gazğa bäyälär turında kileşä almaw cäncalınnan başlanğan ide. Gruziä, Ukraina, Belarus belän kierenkelekne iskä alıp, Yevropa, Mäskäw yağulıq ölkäsen tışqı säyäsättä qoral itep qullana, dip belderde.

Fivral ayında Germaniäneñ Münxen şähärendä uzğan konferensiädäge çığışında Rusiä prezidentı Waşingtonnı dönyanı "ber qotıplı" itergä tırışuda ğäyepläde:

"Dönyanı ber qotıplı itüneñ näticäse närsä soñ? Ber yaqlı, yış qına qanunsız ğamällär äle ber problemanı da çişmäde. Kiresençä, alar faciğalar häm kierenkelekkä genä kiterä bardı. Üzegez uylap qarağız, suğışlar sanı, cirle nizaqlar sanı kimemäde. Häm mondıy nizaqlarda keşelär kübräk ülä."

AQŞ belän Rusiä arasında iñ tirän qarşılıqlar Waşingtonnıñ Üzäk Yevropada İranğa qarşı raketa qalqanı tözü plannarı mäsäläsendä çıqtı. Bushnıñ öyendä Putin belän bulğan oçraşu da Mäskäwneñ, bu cihazlar Rusiägä qarşı quyıla digän şigen kimetmäde.

Könbatış ta Rusiägä täñqiten belderä kilde. Germaniä kanslerı Angela Merkel may ayında Yevropa Berlege-Rusiä sammitında Rusiädä süz irege torışına borçıluın belderde. Fransiä prezidentı Nicolas Sarkozy Kremlne yağulıq problemaları häm agressiv tışqı säyäsäte belän dönyanı qatlawlandıruda ğäyepläde.

2008 yıl bu kierenkelekne nişläter? Älegä ul arta ğına, häm martta ütäçäk prezident saylawlarına qadär şulay bulır dip farazlana. Könbatışnı xäzer ber genä soraw qızıqsındıra. Prezidentlıq möddäte tämamlanğannan soñ Putin xakimiättä tağın küpmegä qalaçaq?

Törkmänstan prezidentı ber yıl idarä itte

2007 yıl Törkmänstan prezidentı Gurbanguly Birdemöxämmädovnıñ xakimiättä berençe tulı ber yılı ide. Elekke prezident Samarmorat Niyazovtan ayırmalı bularaq xäzerge ilbaşı küp säyäxät itte. Bıyıl ul, Rusiä belän kürşe Üzäk Aziä däwlätlären sanamağanda, AQŞ, Yevropa, Qıtay häm Söğüd Ğäräpstanda buldı. Şunda uq – törkmän prezidentı Törkmänstannı dönyağa açamı? digän soraw quyıldı.

Älegä bu sorawğa anıq qına cawap yuq. Çit il eşquarlarınıñ kilüen ciñeläytü häm üz watandaşlarınıñ çit illärgä çığuı öçen Birdemöxämmädov äle ber ni dä eşlämäde. Anıñ qarawı yağulıq ölkäsendä prezident könbatışqa taba adımnar yasadı. 1991nçe yıldan birle Törkmänstan gaznı Rusiägä genä cibärep tora ide. May ayında Rusiä häm Qazaxstan prezidentları belän bulğan oçraşuda Birdemöxämmädov monıñ şulay uq däwam itäçägenä ışandırdı. Ozaq ta ütmäde Törkmänstan gaznı Qıtayğa cibärü yulların öyränä başladı. AQŞqa BMOnıñ ğömüm mäclese aldında çığış yasar öçen kilgäç ul amerikan räsmiläre belän oçraşıp Törkmänstannı amerika belän "ozın möddätle xezmättäşlek" qızıqsındıra, dip beldergän ide.

AQŞ häm Yevropa Berlege küptän inde Aşğabadnı Kaspi diñgeze astınnan Rusiägä kermägän gaz ütkärgeçe tözergä sorıy. Bu ütkärgeç aşa gaz turı Törkiä häm Yevropağa kitä alır ide.

Ämma könbatışnıñ şartı ber – alar öçen Törkmänstannıñ açıq il buluı, anda eşlängän eşlärneñ yäşeren bulmawı möhim. Birdemöxämmädov moña äzerme? – Yaña yıldağı tärräqiätlär moña küpmeder däräcädä açıqlıq kerter.