Rusiä Federasiäse bik zur, balalar turında söylägändä dä, alarnıñ xälläre töbäktän töbäkkä ayırıla. Ğadättä bezneñ tıñlawçılar tatar-başqortlar küpläp yäşägän töbäklärdän xäbärlär işetep tora, andağı milli tärbiä, milli mäğärif turında söylibez. Şulay da amerikan belgeçläre böten Rusiäne qolaçlap alıp nindider soñğı tendensiälärne bilgelärgä tırışqan.
Uzğan yılda Rusiädä ülüçelär sanı tuğan balalar sanınnan yuğarıraq bulıp qalğan. Urtaça ğömer ozınlığı xatın-qızlar öçen 72 yäş çaması bulsa, irlär biredä urtaça 60 yäşkä dä citmi ülep kitä. Tuğanda uq ülgän balalar sanı da şaqtıy yuğarı bulıp qala. Yaña tuğan 1000 balanıñ 11 ülä. Xisapnı äzerläwçelär ber nindi dä näticä yasamıy, Rusiäne ber il belän dä çağıştırmıy.
Rusiädä balalar ata-analarına arta barğan sosial häm iqtisadi basımnan ziyan kürä. Ğailälärneñ awıllardan şähärlärgä küçü, awıllarda yaxşı belem alu mömkinlege bulmaw berençe çiratta balalarnı çikli. Alay da belem däräcäse Rusiädä yuğarı bulıp qala. Ata-analar balaları öçen belem birü mömkinlegen tudırır öçen quldan kilgänne eşli.
Ğärip häm aqılğa zäğif balalar – bötenläy başqa mäsälä. Rusiädä alar belän ber kem dä qızıqsınmıy, alar öçen belem alu, balalar belän aralaşu öçen ber nindi şartlar da tudırılmağan. Andıy balalarnıñ tormışı ğailä eçendä genä bula. Bu elek niçek bulğan, şulay qalğan. Soñğı yıllarda artqan başqa ber problema isä – balalarnıñ öydän qaçuı, irtä aqça eşli başlawı, seks qollıqqa satıluı. Suğış barğan Çeçnädä häm anıñ kürşe respublikalarında balalar iñ awır xäldä. Ğailälärneñ tarqaluı da balalarğa küp ziyan sala. Soñğı yıllarda Rusiädä ayırılğan ğailälär sanı artqan. Ata-analarnıñ eçügä sabışuı, balalarnıñ AİDS belän awırğan anadan inde viruslı bulıp tuuı – Rusiädä balalarnı mondıy oçraqlardan saqlaw öçen xoquq sisteması äle dä yuq.
Belem birü yuğarı däräcädä qalaSovet çorında xosusi häm ğailä mäktäpläre beterelgännän soñ belem birü mäcbüri häm buşqa ide. Monıñ uñay näticäläre ozaq yıllar, 1980nçe yıllarğa qadär däwam itte. 80nçe yıllarda dönyada mäğlümatlaştıru häm zamança texnologiälär üskändä Sovetlar Berlege artta qala bardı, reformalar kiräk buldı. 1992nçe yılda qabul itelgän reforma belem birü sistemasına irekle sulış birde. Cirle mäğärif citäkçelärenä töbäk komponentların kertü mömkinlege birelde. Här täbäktä belem birüne tabiği, sosial şartlarğa yaraqlaştıru mömkin bula başladı. Mäktäplärdä yaña cädwällär tözelde. Fännär uqıtudağı qalıplaşqan qaraşlar urınına zamança humanitar, sänğat, sosial fännär uqıtıla başladı. Döres, mäğäriftäge milli komponent xäzer inde beterelde. Xisap añarçı äzerlängän ide. Birelgän bu irekleklär sürätendä mäktäplärne finanslaw isä nıq qısıldı. 2003 yıl büdjetında mäğärifkä barlıq aqçanıñ 3.5%tı ğına bülengän bulğan.
Rusiä prezidentı Vladimir Putin balalar belän futbol qarıy
Rusiä xökümäteneñ balalar yalların häm buş waqıtların oyıştıruı – yuğarı bäyälänä xisapta. Bu – ike maqstattan eşlänä, di belgeçlär. Berençedän, balalarnı oyıştırılğan çaralarğa, sportqa cälep itü, ikençedän törle sport törkemnärenä yaqlaw buldıru. Rusiädä iñ populyar sport törläre – futbol, hokey, tennis, timer ayaqta şuu häm soñğı waqıtta basketbol. Salqın bozlı qışlarda Rusiädä hokey häm timer ayaqta şumağan bala yuqtır. İlneñ bu sport törlärendäge professional törkmenäre dä dönyada iñ köçlelärennän sanala. Şulay uq Rusiädä balalar şaxmat uynarğa öyränä. Rusiädä ğailälärneñ balalarğa uyınçıqlar alırğa aqçanı küp totuı küzätelä, dielgän xisapta.
SPİD epidemiäse borçılu uyataSälämätlek ölkäsendä iñ küp borçılu tudırğanı – SPİD, AİDS çireneñ taraluı. Awıru anadan tuğan balalar ğadättä xastaxanädä qaldırıla, annarı yätimnär yortına urnaştırıla. Mondıy balalar sanı arta. Räsmilär moña borçıla, ämma wazğiätne üzgärtü öçen – analarnıñ yökle çaqında tikşerenüe, däwalanuı möhim. Bu isä Rusiädä äle cayğa salınıp qına kilä.
Dini belem birü cayğa salınmağan70 yıl buyına Sovetlar Berlegendä xalıq din totmadı. Berlek taralğannan birle, dini oyışmalar üste. Xalıqnıñ yartısınnan artığı üzlären Rusiä pravoslav çirkäwenä yaqın dip sanıy. Möselmannar dip üzlären xalıqnıñ 14%tı atağan. Rusiädä din irege xoquqı 1991 yılğı konstitusiä tarafınnan birelgän. Xäzer Rusiädäge ählaqi buşlıq sürätendä mäktäplärdä din däreslären kertü küzätelä. Ämma ildä mondıy däreslärneñ nigeze – konsepsiäse tözelmägän, häm uqıtuçılarnıñ kübese moña qarşı çığa. İldä arta barğan rasaçılıq häm millät ara näfrät borçılu uyata. Möselman, yähüd, çegännär, yağni rus bulmağan keşelär taqır-başlar höcümnärenä duçar bula. Rusiä eçke eşlär ministrlığı mäğlümatlärenä qarağanda ildä 25 meñläp taqır-baş – "skinheadlar" bar. Xalıqara oyışmalar isä bu san ike märtäbä artıq, yağni 50 meñläp, dip belderä. Şulay uq xisapnı äzerläwçelär Rusiädäge möselmannar arasında ayırma buluı turında da yazğan. İdel-Ural töbäge möselmannarnıñı tormışında İslam kübräk mädäni häm ideologiä rolen uynıy. Ul arada Tönyaq Kavkaz möselmannarı dinne säyäsiläşterä, dilär alar.
XXI ğasırda Rusiä balaların kem qayğırtır?
XXI ğasırda Rusiä aldında terror, xäyerçelek, cinäyätçelek, keşelärneñ qolıqqa satıluı kebek problemalar tora. Bu problemalarnıñ barısına da balalarnıñ qatnaşı bar, alarğa qarşı çaralar kürelmäsä berençe çiratta alar ziyan küräçäk, dip näticä yasıy amerikan belgeçläre. Rusiä balalar xoquqların yaqlağan böten xalıqara kileşülärgä qul quyğan, ämma alarnı äle tormışqa da aşırası bar. İñ berençe çiratta Rusiägä balalar xoquqların saqlaw öçen qanun sisteması buldırırğa häm mäğärifkä citärlek aqça bülä başlarğa täqdim itelä. Moñarçı Rusiädä balalarnı üsterü barı tik ğailä cilkäsendä genä buldı. Bazar iqtisadı şartlarında, ata-analar eş häm xezmät xaqları öçen yarışqanda balalarnı yaqlawğa xökümät tä üz öleşen kertergä tieş, dip sanıy belgeçlär.
Mäğlümatlär bäysez çığanaqlardan, Rusiäneñ statistika idarälärennän, Xalıqara sälämätlek saqlaw, BMOnıñ balalar idaräse kebek xalıqara oyışmalardan tuplanğan.
