Üzäk azialı citäkçelärnen häm başlıqlarnın urıs yäisä urıs telle xatın-qızlarğa öylänüenen asılında ni yata? Bu ğadät elekke sovet illärendä xäzer dä şulay mı ällä üzgäreşlär barmı?
Soñgı waqıtta mäğlümat çaralarında elekke Rusiä prezidentı Vladimir Putinnen xatınınnan ayrılıp, Alinä Kabayevaga öylänäçäk ikän digän imeş-mimeşlär, küplärdä citäkçelärneñ ğailä tormışına qızıqsınunı arttırdı. Xäzergäçä Üzäk Azialı citäkçelärneñ urıs tellelärgä öylänüläre belenä ide. Belgeçlär häm tarixçelär Üzäk azialı citäkçelärneñ Rus telle xatınnarga öylänüe, alarnıñ säyäsi karearlarına zur täser itüenä basım yasıy.
Sovetlar waqıtında, Üzäk aziada töp säyäsätçe häm citäkçelärneñ kübesenen Rus xatınnarğa öylänüe mäğlum. Alar arasında elekke Taciq başlığı Bobocan Ğafurov. Gärçä Taciqlär Ğafurovnı, “taciqlär” isemle tarix kitabına xörmätenä äle anı milli qaharman bularaq kürä. Läkin Mäskäwdäge sovet citäkçelegenen milli üzençäleklärgä basım yasağan bu kitapnı oşatmawı säbäple, Gafurovnı Rus xatını buluı qaramastan urınından alğannar ide. Şulay da Rus telle xatın belän öylänüe säbäple urnıñ ozın yıllar saqlap qalğan citäkçelär küp. Qırğızstan prezidentlarınnan Bakiev häm elekke Törkmänstan prezidentı Saparmarat Niyazov ikese dä Rus xatınına öylängän ide.
Äle dä prezidentlığın däwam ittergän Üzbäkstan prezidentı İslam Kärimov isä ike tapqır öylängän. Elekke häm xäzerge xatınınıñ ikese dä Rus telle.
Älege xäl citäkçelärdän qala, möhim säyäsilärgä qağılğan. Rus telle digännän, Rus millätennän qala tatarlar belän öylängän Üzäk aziada säyäsätçelär häm mäşhür başlıqlar da bar.
Qaysıberlär öylänüne çıñ mäxäbbät belän añlatsa, monnañ qala citäkçelärneñ Rus telle xanımnarga öylänüe alarnıñ alğa taba säyäsi şöhrätenä dä şaqtıy yoğıntı yasağan.
Monı Taşkenttä yäşägän bäysez belgeç Abdulqadiroğlu bolay añlata:
“Öylänü säbäblärennän berse dä säyäsättä ber basqıçqa yugarığa menü bulğan. Yuğarı däräcäle ber räsmi ber eş tabu häm anda qaluğa tiñ bulğan. Ägär dä tarixkä küz salsaq, üzbäklärdä mäsälän Mäskäw tarafınnan bilgelängän citäkçelärneñ barısının da Rus xatınnarı buluın küräbez. Mäskäw xaqimiäte cirle citäkçelärne saylanğanda alarnıñ barı tik Rus xatını belän öyle buluına qaramağan, şul uq waqıtta citäkçelärneñ tulısınça üzbäk bulmağannarın xup kürgännär.
Äye, Üzbäkstan ürnägendäge kebek, Sovetlär waqıtında cirle citäkçelärne saylağanda Mäskäw tarafınnañ Ruslar belän yäisä Rus telle tatarlar belän öylängän säyäsätçelär, Sovet töräläre tarafınnañ “ışanıçlıraq” dip kürelgän häm bu sıyfat alarnıñ saylanuında zur rol uynağan.
Ğomumän äytkändä, Rus telle xatınnar belän öylänü, sovetlär waqıtında säyäsi ölkädä üsü öçen ber basqıç bulğan.
Citäkçelärneñ Rus telle xatınnarga ğailä qoru ğadäte, sovetlär berlege cimerelsä dä xaman däwam itä. Läkin xäzer inde bu säyäsi ölkädä üsü öçen inde şart tügel.
Läkin eş ezläp Rusiägä küçenep kitkän millionlagan Üzäk azialıları barğan cirlärendä, eş belän bergä mäxäbbät dä taba ala. Xäzer Rus belän öylänü, watandaşlıq aluda yärdäm itä. Şulay itep ğadättä çittän kilgän eşçelärdän aqça qubarırğa xıyallanğan polisiäğa eläkmi, eşlären däwam itterergä bulışa.
Äye xäzer elekke sovet illärendä Rus xatınnar belän öylänü prestij öçen şart tügel. Zamanalar üzgärde. Citäkçelär digännän, zämani citäkçeläre elekke ğadätlärne küptännän üzgärtkän. Mäsälän Ukraina Prezidentı Viktor Yuschenko Amerikan belän öyle. Gruzia prezidentınıñ xatını isä Nederlandlı.
Könbatış yaqlı älege prezidentlar, tösle inqilab waqıtında xaqimiät başına kilgän ide. Bu xäl isä yaña soraw tudıra, Alarnıñ könbatışlı xatınnarga öylänüe oçraqlı ğınamı kilep çıqqan ällä bu yaña köreşneñ ber öleşe bulıp toramı?
Sovetlar waqıtında, Üzäk aziada töp säyäsätçe häm citäkçelärneñ kübesenen Rus xatınnarğa öylänüe mäğlum. Alar arasında elekke Taciq başlığı Bobocan Ğafurov. Gärçä Taciqlär Ğafurovnı, “taciqlär” isemle tarix kitabına xörmätenä äle anı milli qaharman bularaq kürä. Läkin Mäskäwdäge sovet citäkçelegenen milli üzençäleklärgä basım yasağan bu kitapnı oşatmawı säbäple, Gafurovnı Rus xatını buluı qaramastan urınından alğannar ide. Şulay da Rus telle xatın belän öylänüe säbäple urnıñ ozın yıllar saqlap qalğan citäkçelär küp. Qırğızstan prezidentlarınnan Bakiev häm elekke Törkmänstan prezidentı Saparmarat Niyazov ikese dä Rus xatınına öylängän ide.
Äle dä prezidentlığın däwam ittergän Üzbäkstan prezidentı İslam Kärimov isä ike tapqır öylängän. Elekke häm xäzerge xatınınıñ ikese dä Rus telle.
Älege xäl citäkçelärdän qala, möhim säyäsilärgä qağılğan. Rus telle digännän, Rus millätennän qala tatarlar belän öylängän Üzäk aziada säyäsätçelär häm mäşhür başlıqlar da bar.
Qaysıberlär öylänüne çıñ mäxäbbät belän añlatsa, monnañ qala citäkçelärneñ Rus telle xanımnarga öylänüe alarnıñ alğa taba säyäsi şöhrätenä dä şaqtıy yoğıntı yasağan.
Monı Taşkenttä yäşägän bäysez belgeç Abdulqadiroğlu bolay añlata:
“Öylänü säbäblärennän berse dä säyäsättä ber basqıçqa yugarığa menü bulğan. Yuğarı däräcäle ber räsmi ber eş tabu häm anda qaluğa tiñ bulğan. Ägär dä tarixkä küz salsaq, üzbäklärdä mäsälän Mäskäw tarafınnan bilgelängän citäkçelärneñ barısının da Rus xatınnarı buluın küräbez. Mäskäw xaqimiäte cirle citäkçelärne saylanğanda alarnıñ barı tik Rus xatını belän öyle buluına qaramağan, şul uq waqıtta citäkçelärneñ tulısınça üzbäk bulmağannarın xup kürgännär.
Äye, Üzbäkstan ürnägendäge kebek, Sovetlär waqıtında cirle citäkçelärne saylağanda Mäskäw tarafınnañ Ruslar belän yäisä Rus telle tatarlar belän öylängän säyäsätçelär, Sovet töräläre tarafınnañ “ışanıçlıraq” dip kürelgän häm bu sıyfat alarnıñ saylanuında zur rol uynağan.
Ğomumän äytkändä, Rus telle xatınnar belän öylänü, sovetlär waqıtında säyäsi ölkädä üsü öçen ber basqıç bulğan.
Citäkçelärneñ Rus telle xatınnarga ğailä qoru ğadäte, sovetlär berlege cimerelsä dä xaman däwam itä. Läkin xäzer inde bu säyäsi ölkädä üsü öçen inde şart tügel.
Läkin eş ezläp Rusiägä küçenep kitkän millionlagan Üzäk azialıları barğan cirlärendä, eş belän bergä mäxäbbät dä taba ala. Xäzer Rus belän öylänü, watandaşlıq aluda yärdäm itä. Şulay itep ğadättä çittän kilgän eşçelärdän aqça qubarırğa xıyallanğan polisiäğa eläkmi, eşlären däwam itterergä bulışa.
Äye xäzer elekke sovet illärendä Rus xatınnar belän öylänü prestij öçen şart tügel. Zamanalar üzgärde. Citäkçelär digännän, zämani citäkçeläre elekke ğadätlärne küptännän üzgärtkän. Mäsälän Ukraina Prezidentı Viktor Yuschenko Amerikan belän öyle. Gruzia prezidentınıñ xatını isä Nederlandlı.
Könbatış yaqlı älege prezidentlar, tösle inqilab waqıtında xaqimiät başına kilgän ide. Bu xäl isä yaña soraw tudıra, Alarnıñ könbatışlı xatınnarga öylänüe oçraqlı ğınamı kilep çıqqan ällä bu yaña köreşneñ ber öleşe bulıp toramı?