Rusiä – dönyada iñ küp abort yasalğan illärneñ berse bulıp qala. Mäktäplärdä censi tärbiä birelmi, balağa uzudan saqlanu çaraları qıybat. Monıñ belän demografiä yaxşıramı?
Sannar älbättä, sovet çorı belän çağıştırırlıq tügel - elek här xatın-qız üz ğömerendä yaqınça 7 tapqır bala töşergän bulğan. Ämma belgeçlär fikerençä, Rusiädä küpçelek abortlar – balağa uza alu turında aldan uylamaw häm bu ölkädä belem citmäw arqasında yasala.
Dilärä xanım Latıpova – başta Tatarstannıñ rayonnarında, annarı Qazanda 26 yıl täcribä tuplağan akuşer-ginekolog. Bu waqıt eçendä ul ğailä planlaştıru häm balalar tuu ölkäsendä uñay üzgäreşlärne dä, tiskäre küreneşlärne dä küp kürgän.
"10-15 yıl elek bez awıllarğa-rayonnarğa çığıp 10-11nçe sıynıflarğa leksiälär uqıy idek, kontraseptiv darularnı, prezervativlarnı qızlarğa, malaylarğa, ber nindi isemlek tözemiçä buşqa tarata torğan idek. Aborttan soñ, baladan soñ spirallärne buşlay quya torğan idek. Bu xökümät tarafınnan çığarılğan şundıy programma ide. Xäzer böten äyber aqçağa torıp qaldı, ber dä uñay xäl tügel," – dide tabibä.
Xäzer isä xatın-qızlarnıñ xäle elekke zamannarda, Sovet çorında kebek ük naçar bulmasa da, dönya aqçağa qorılğan zamanda xanımnar abortnı – sälämätlek öçen zıyanlı operasiä bularaq tügel, ä planlaştırılmağan yöklelektän qotılu çarası bularaq qına kürä, di Dilärä Latıpova. Bu ğädät Üzäk Aziä illärendä dä bar.
Abort häm yöklelektän saqlanu çaraları tıyılğan çorda...
Rusiä dönyada berençe illärdän bulıp bala töşerüne qanunlı itte, bu xäl 1920 yılda buldı. Annan soñ Stalin xatın-qızlar kübräk bala tapsın, dip abortlarnı tıydı. Stalin wafatınnan soñ 1953 yılda abortlar turında qanun yañadan ğamälgä kerde. 60nçı yıllarda Sovetlar Berlegendä yılına tuğan balalar sanı – 2 millionnan da artmağan xäldä, ildä 5 millionnan artıq abort yasalğanı mäğlüm.
Yartı ğasır waqıt ütte, xäzerge sannar ul çaqlar belän çağıştırırlıq tügel. 2006nçı yılda Rusiädä 1.6 million abort yasalğan, yaqınça şul qadär ük bala tuğan. Demografiäne üsterü öçen maxsus çaralar kürgän il öçen bu näticäsez, di belgeçlär. Ulyan ölkäse xakimiäte "Rusiä könendä watanpärwär tudır" çarası oyıştırğan ide.
Rusiädä xatın-qızlar abortnı yöklelekneñ 12nçe atnasına qadär yasata ala. Alar bu xaqta tuğannarına, irenä äytergä mäcbür tügel, qanun nigezendä tabiplar alardan ni öçen baladan qotılasıñ dip sorıy almıy.
Dilärä Latıpova 26 yıllıq eş täcribäsen iskä alıp, ber genä tapqır da abort yasatırğa dip sorap kilgän xatın-qız belän bu xaqta söyläşmi qalmağanın söyläde.
"Waqıtım niçek kenä tığız bulsa da, min andıy qızlar häm xanımnar belän äñgämä qorırğa tırışam. Ğailä xällären soraşam, änieñ beläme, yegeteñ beläme, dip sorıym. Küp oçraqta abort yasatuğa säbäplär andıy citdi dä bulmıy. Bala töşerergä dip kilgän 5 xatın-qıznıñ berse monnan baş tartıp annarı matur bala taba," – di Latıpova.
Bala töşerü awırttıramı?
Abort yasaw şundıy ciñel bulğanğa xatın-qızlarnı bu adımğa barğanda näticäse turında ber dä uylamıy, di Rusiädä Ğailä Planlaştıru Assosiasiäse citäkçese Lyubov Yerofeyeva.
Rusiädä mäktäplärdä censi tärbiä birelmi. Censi tormışnı isä yäşlär 15-16 yäşlärdä başlıy. Bu yäştä alar xatın-qızlarnıñ niçek balağa uzuı turında bik az belä, di:
"Ğailä häm balalar tuuını planlaştıru eşe kiñ cäyelä bara dip äytä almıybız. Rusiädä censi mönäsäbätlär turında söyläşmäw, xattä ğailädä, ir belän xatın arasında da bu temanı kütärmäw ğadäte bar. Bu mäsälälär – yabıq tema digän ğadät ğasırlardan birle kilä," – di Yerofeyeva.
İnde äytkänebezçä, Sovetlar Berlege tarqalğaç berençe yıllarnı yöklelekne buldırmaw çaraları – darular, prezervativlar xatın-qızlarğa häm irlärgä buşqa taratıla ide. Mondıy xällär Yevropanıñ qayber illärendä dä bulğan, ayırım alğanda bu eş Britaniädä yaxşı oyıştırılğan bulğan.
Rusiädä kontraseptiv daru eçkän xatın-qızlar sanı bik tübän bulıp qala. Yevropada yökle qalmas öçen bu iñ ciñel ısulnı här ikençe xatın-qız qullansa, Rusiädä bu san äle 3-13% qına. Ämma xällär üzgärä.
Bügenge köndä abort yasatu da elekke zamannarda kebek ük qurqınıç äyber tügel. Francline du Plessix Gray isemle yazuıçınıñ "Sovet xatın-qızları ut belän uynıy" adlı kitabında 35 yäşlek Olga Lipovskaya menä nilär yazğan ide:
"Operasiä bülmäse işege yanında ozın çirat. Çirat citkäç qan tulı bälmägä keräsez. Anda ike tabip ber yulı 7-8 xatın-qızğa abort yasıy, ğadättä alar tupas häm dorfa qılana. Bäxetegez bulsa awırtunı basa torğan berär törle daru birälär."
Olga üzeneñ 14 abort yasatqanın iskä töşerä, 25 tapqır bala töşergän xatınnarnı belä idem, dip yaza ul.
Abortlar qanun belän tıyılırğa tieş tügel
Tabiplar ildä demografiäne üsterü maqsatı belän abortlarnı tıyu başlanmasın dip tä borçıla.
"Demografik krizis digändä küplär yalğış añlarğa mömkin. Ğailäne planlaştıru – azraq bala tudıruğa kiterä, dip uylawçılar bula ala. Bu zur xata. Xalıqara täcribä dä şunı kürsätä ki – ğailä planlaştıru – xatın-qızlar sälämätlegen yaxşırta, abortlar sanın kimetä – axırğı çiktä kötep alınğan, sälämät balalar tuuğa kiterä, monı qanunnarnı tözüçe deputatlar belep betermäskä mömkin," - dide Ğailä Sälämätlege üzäge başlığı Natalia Vartapetova.
Çexiä abort turizmı üzägenä äylänergä mömkin
Çexiä sälämätlek saqlaw ministrı Tomaş Julinek bu atnada ildä çit il xatın-qızlarnııñ abortlar yasaw turındağı qanunğa üzgäreşlär täqdim itte. Moñarçı bu ildä çit ildän kilep ozaq waqıt yäşäwçe yäki uquçı xanımnar ğına bala töşerä ala ide. Yaña qanun qabul itelsä, Çexiägä qısqa waqıtqa kilep tä teläwçelär abort yasata alaçaq. Bu qanunğa – abortlar tıyılğan kürşe Polşa kisken qarşı çıqtı. Çexiäneñ üzendä dä bu ilneñ abort turismı üzägenä äylänüennän qurqalar.
Yevropada häm bigräk tä Rusiädä, äytik Quşma Ştatlarda kebek bala töşerü berençe çiratta gonah qılu dip qaralmıy. Bu mäsäläne här keşe üze xäl itärgä xaqlı, dip sanala. Ämma Qazandağı Dilärä Latıpova kebek täcribäle tabiplar, xatın-qızlar bala töşerüneñ ruxi ziyanı turında da uylasınnar ide, dip teläp qala.
Dilärä xanım Latıpova – başta Tatarstannıñ rayonnarında, annarı Qazanda 26 yıl täcribä tuplağan akuşer-ginekolog. Bu waqıt eçendä ul ğailä planlaştıru häm balalar tuu ölkäsendä uñay üzgäreşlärne dä, tiskäre küreneşlärne dä küp kürgän.
"10-15 yıl elek bez awıllarğa-rayonnarğa çığıp 10-11nçe sıynıflarğa leksiälär uqıy idek, kontraseptiv darularnı, prezervativlarnı qızlarğa, malaylarğa, ber nindi isemlek tözemiçä buşqa tarata torğan idek. Aborttan soñ, baladan soñ spirallärne buşlay quya torğan idek. Bu xökümät tarafınnan çığarılğan şundıy programma ide. Xäzer böten äyber aqçağa torıp qaldı, ber dä uñay xäl tügel," – dide tabibä.
Xäzer isä xatın-qızlarnıñ xäle elekke zamannarda, Sovet çorında kebek ük naçar bulmasa da, dönya aqçağa qorılğan zamanda xanımnar abortnı – sälämätlek öçen zıyanlı operasiä bularaq tügel, ä planlaştırılmağan yöklelektän qotılu çarası bularaq qına kürä, di Dilärä Latıpova. Bu ğädät Üzäk Aziä illärendä dä bar.
Abort häm yöklelektän saqlanu çaraları tıyılğan çorda...
Rusiä dönyada berençe illärdän bulıp bala töşerüne qanunlı itte, bu xäl 1920 yılda buldı. Annan soñ Stalin xatın-qızlar kübräk bala tapsın, dip abortlarnı tıydı. Stalin wafatınnan soñ 1953 yılda abortlar turında qanun yañadan ğamälgä kerde. 60nçı yıllarda Sovetlar Berlegendä yılına tuğan balalar sanı – 2 millionnan da artmağan xäldä, ildä 5 millionnan artıq abort yasalğanı mäğlüm.
Yartı ğasır waqıt ütte, xäzerge sannar ul çaqlar belän çağıştırırlıq tügel. 2006nçı yılda Rusiädä 1.6 million abort yasalğan, yaqınça şul qadär ük bala tuğan. Demografiäne üsterü öçen maxsus çaralar kürgän il öçen bu näticäsez, di belgeçlär. Ulyan ölkäse xakimiäte "Rusiä könendä watanpärwär tudır" çarası oyıştırğan ide.
Rusiädä xatın-qızlar abortnı yöklelekneñ 12nçe atnasına qadär yasata ala. Alar bu xaqta tuğannarına, irenä äytergä mäcbür tügel, qanun nigezendä tabiplar alardan ni öçen baladan qotılasıñ dip sorıy almıy.
Dilärä Latıpova 26 yıllıq eş täcribäsen iskä alıp, ber genä tapqır da abort yasatırğa dip sorap kilgän xatın-qız belän bu xaqta söyläşmi qalmağanın söyläde.
"Waqıtım niçek kenä tığız bulsa da, min andıy qızlar häm xanımnar belän äñgämä qorırğa tırışam. Ğailä xällären soraşam, änieñ beläme, yegeteñ beläme, dip sorıym. Küp oçraqta abort yasatuğa säbäplär andıy citdi dä bulmıy. Bala töşerergä dip kilgän 5 xatın-qıznıñ berse monnan baş tartıp annarı matur bala taba," – di Latıpova.
Bala töşerü awırttıramı?
Abort yasaw şundıy ciñel bulğanğa xatın-qızlarnı bu adımğa barğanda näticäse turında ber dä uylamıy, di Rusiädä Ğailä Planlaştıru Assosiasiäse citäkçese Lyubov Yerofeyeva.
Rusiädä mäktäplärdä censi tärbiä birelmi. Censi tormışnı isä yäşlär 15-16 yäşlärdä başlıy. Bu yäştä alar xatın-qızlarnıñ niçek balağa uzuı turında bik az belä, di:
"Ğailä häm balalar tuuını planlaştıru eşe kiñ cäyelä bara dip äytä almıybız. Rusiädä censi mönäsäbätlär turında söyläşmäw, xattä ğailädä, ir belän xatın arasında da bu temanı kütärmäw ğadäte bar. Bu mäsälälär – yabıq tema digän ğadät ğasırlardan birle kilä," – di Yerofeyeva.
İnde äytkänebezçä, Sovetlar Berlege tarqalğaç berençe yıllarnı yöklelekne buldırmaw çaraları – darular, prezervativlar xatın-qızlarğa häm irlärgä buşqa taratıla ide. Mondıy xällär Yevropanıñ qayber illärendä dä bulğan, ayırım alğanda bu eş Britaniädä yaxşı oyıştırılğan bulğan.
Rusiädä kontraseptiv daru eçkän xatın-qızlar sanı bik tübän bulıp qala. Yevropada yökle qalmas öçen bu iñ ciñel ısulnı här ikençe xatın-qız qullansa, Rusiädä bu san äle 3-13% qına. Ämma xällär üzgärä.
Bügenge köndä abort yasatu da elekke zamannarda kebek ük qurqınıç äyber tügel. Francline du Plessix Gray isemle yazuıçınıñ "Sovet xatın-qızları ut belän uynıy" adlı kitabında 35 yäşlek Olga Lipovskaya menä nilär yazğan ide:
"Operasiä bülmäse işege yanında ozın çirat. Çirat citkäç qan tulı bälmägä keräsez. Anda ike tabip ber yulı 7-8 xatın-qızğa abort yasıy, ğadättä alar tupas häm dorfa qılana. Bäxetegez bulsa awırtunı basa torğan berär törle daru birälär."
Olga üzeneñ 14 abort yasatqanın iskä töşerä, 25 tapqır bala töşergän xatınnarnı belä idem, dip yaza ul.
Abortlar qanun belän tıyılırğa tieş tügel
Tabiplar ildä demografiäne üsterü maqsatı belän abortlarnı tıyu başlanmasın dip tä borçıla.
"Demografik krizis digändä küplär yalğış añlarğa mömkin. Ğailäne planlaştıru – azraq bala tudıruğa kiterä, dip uylawçılar bula ala. Bu zur xata. Xalıqara täcribä dä şunı kürsätä ki – ğailä planlaştıru – xatın-qızlar sälämätlegen yaxşırta, abortlar sanın kimetä – axırğı çiktä kötep alınğan, sälämät balalar tuuğa kiterä, monı qanunnarnı tözüçe deputatlar belep betermäskä mömkin," - dide Ğailä Sälämätlege üzäge başlığı Natalia Vartapetova.
Çexiä abort turizmı üzägenä äylänergä mömkin
Çexiä sälämätlek saqlaw ministrı Tomaş Julinek bu atnada ildä çit il xatın-qızlarnııñ abortlar yasaw turındağı qanunğa üzgäreşlär täqdim itte. Moñarçı bu ildä çit ildän kilep ozaq waqıt yäşäwçe yäki uquçı xanımnar ğına bala töşerä ala ide. Yaña qanun qabul itelsä, Çexiägä qısqa waqıtqa kilep tä teläwçelär abort yasata alaçaq. Bu qanunğa – abortlar tıyılğan kürşe Polşa kisken qarşı çıqtı. Çexiäneñ üzendä dä bu ilneñ abort turismı üzägenä äylänüennän qurqalar.
Yevropada häm bigräk tä Rusiädä, äytik Quşma Ştatlarda kebek bala töşerü berençe çiratta gonah qılu dip qaralmıy. Bu mäsäläne här keşe üze xäl itärgä xaqlı, dip sanala. Ämma Qazandağı Dilärä Latıpova kebek täcribäle tabiplar, xatın-qızlar bala töşerüneñ ruxi ziyanı turında da uylasınnar ide, dip teläp qala.