25-26 apreldä Saranskida tarix fännäre doktorı Möxämmät Ğarif ulı Säfärgaliev xörmätenä 10 nçı fänni uqular ütkärelde. Tatar tarixın öyränüçelär, ayıruça Altın Urda tarixın öyränüçelär, Möxämmät Säfärğaliewnıñ 1960 yılda basılğan «Распад Золотой Орды» digän kitabın bik yaxşı belälär häm üz eşlärendä kiñ qullanalar. Ägär professor Säfärgaliev 1940-60 nçe yıllarda Saranskida tügel, Qazanda yäşäsä ide, mondıy kitapnı bastırırğa aña kem dä röxsät itmäs ide digän fiker dä bar.
Bıyıl 5 nçe aprel'dä professor Säfärgalievqa 100 yäş tular ide. Şunnan bu fänni uqular bik tantanalı häm qupşı ütkärelde. Fänni uqularnıñ plenar utırışında Mordoviä başlığı Niqolay Merquşkin, Rusiä Federatsiäse prezidentınıñ İdel buyı okrugıyndagı wäkile Aleksandr Konovalov häm başqa zur däräcäle keşelär çığış yasadı. Şular arasında «Yaqtaşlar» cämğıäte räise Şämil Bikmaev häm Bötendönya tatar kongressı başqarma komitetı citäkçese Rinat Zakirov ta bar ide. Süz Rinat äfändegä: – Safargaliev uquları Mordoviä respublikasında inde unınçı tapqır uzdırılsa da, ul äle böten Rossiäda yäşägän millättäşlärebezgä bik taralğan dip äytä almıym. Bezneñ öçen bu bik zur waqiğa dip sanıym. Tatarstannıñ Şöger yaqlarında tuıp ta, Mordoviä respublikasında professor däräcäsenä mengän millättäşebezneñ, bu yaqtı dönyadan üze kitsä dä, anıñ fänni açışları, anıñ fänni fikerläre bügenge köngä bik täñgäl kilüen kürü bezneñ öçen bik şatlıqlı äyber. Bügenge köndä törle xalıqlarnıñ üz yözen saqlawı, törle xalıqlarnıñ tellären, mädäniätların saqlarğa tırışuı ul tırışu ğına bulıp qalmasın ide, ul bezneñ ilebezdä Konstitutsiä buyınça garantiälangan äyberlär bularaq tormışqa aşsın ide dip äytäm. Şunıñ öçen dä bez Tatarstannıñ Konstitutsiäsendä yazılğan 14 nçe maddä nigezendä Tatarstannan çittäge millättäşlärebezgä yärdämne oyıştırırğa xoquqlıbız, oyıştırabız da, Bötendönya tatar kongressınıñ eşçänlege tulısı belän şuña bağışlanğan. Menä şuşı eşneñ näticäse bularaq bez Mordoviä respublikasında, törle xalıqlar arasında tatarlarnıñ yuğalmıyça bügenge köngä qadär yäşäwen küräbez häm şuşı yäşäyeşkä üzebezdän öleşne kertergä, yärdäm itärgä tırışabız.
Menä şuşı Safargaliev uquları – ul xalqıbıznıñ tarixındağı zur waqiğa ğına tügel, ul bügenge köngä, bügenge yäşäyeşebezgä qağıla torğan zur fänni konferensiä. Min biredä qatnaşuıma şatmın häm kiläçäktä bu konferensiäneñ ofıqları äle tağın da kiñäyäçäk dip uylıym, çönki Rossiänıñ töbäklärdä yäşäwçe millätlärneñ yözen saqlaw ideyäsı ul böten dönyada yäşäwçe xalıqlarnıñ da şundıy uq ideya buluı kön kebek açıq Şuña kürä dä ber xalıq ta bu cir yözennän yuğalmasın öçen, ber xalıqnıñ da mädäniätı yuğalmasın öçen, şundıy uqular da kiräk, şundıy fänni konferensiälar da kiräk häm bu turıda äle küp tapqırlar söyläw kiräk. Şunı söylägändä genä, şuşı fikerlär belän yäşägändä genä bez, törle xalıqlar, ber ğailä bulıp bergäläp yäşi alaçaqbız häm bu dönyadan yuğalmayaçağıbıznı belderäbez.
Bu Bötendönya tatar kongressı başqarma komitetı räise Rinat Zakirov ide.
Şulsın da äytep kitärgä kiräk, bu Säfärgaliev fänni uqularınıñ plenar utırışında berdän öç orator: Mordoviä däwlät universitetı rektorı Niqolay Makarkin, Mordoviä respublikasınıñ milli säyäsät buyınça däwlät komitetı räise Aleksandr Luzgin, Mordoviä xökümäteneñ gumanitar fänni-tikşerenü institutı direktorı Waleri Yurçenkov muqşı-erzya xalqınıñ urıs däwlätenä 1000 yıl elek quşıluı temasın kütärde. Küräseñ, Mordoviä xaqimiätläre Qazannıñ 1000 yıllığına qızığıp, üzläreneñ dä nindi bulsa 1000 yıllığın tabarğa teläk beldergännär bulğan. İçmasam, 1985 yılda ğına muqşı-erzya xalqınıñ urıs däwlätenä quşıluınıñ 500 yıllığın ütkärgännär ide. Bu 500 yıllıq xörmätenä Saranskida zur ber häykäl dä bastırıp quydılar. Fänni uqularnıñ ikençe könendä ğalimnär, tarixçılar 1000 yıllıq, 500 yıllıq temasın bik centekläp tikşerdelär häm şundıy näticägä kildelär: «muqşı-erzya xalqınıñ häm alarnıñ cirläreneñ urıs däwläte sostavına kerüe bik ozaq protsess bulğan, 10 nçı ğasırnıñ ikençe yartısında başlanğan häm 1552 yılda tämämlanğan dip äytergä bula». 28 aprel'dä, Mäskäwdä, Rusiä Federatsiäse xökümäte qarşında çığış eşlägändä, Mordoviä başlığı Niqolay Merquşkin şulay äytte: "Мы намерены отмечать тысячелетие мордовского народа в составе Руси. К этому событию строится храм, который откроется в августе. Приглашаю вас всех, потому что это богоугодное дело". Sovet zamanında Mordoviänıñ ölkä komsomol komitetı berençe sekretare bulıp eşlägän keşeneñ awızınnan mondıy «богоугодное дело» digän süzlär işetü xäzerge zamanda ällä ni säyer toyılmıy, älbättä.
Bu xram digäne Saranskinıñ tarixi üzägen cimerep tözelä torğan yaña, bik zur çirkäw. Bu çirkäw admiral Fedor Uşakov isemendä bulır häm bıyıl avgust ayında açılaçaq. Şulay itep, Mordoviä bıyıl federal' Saban tuyın ütkärep kenä qalmıy, ul äle muqşı-erzya xalıqlarınıñ Kiev Ruse däwlätenä kerüenä 1000 yıllığın ütkärergä cıyına. Şulsın da äytergä kiräk, 964 yılda Kiev knyaze Svyatoslav İdel häm Uqa yılğaları yanına kilgän, anda ber yıl däwamında erzya xalqın wata-cimerä yöregän, ä 965 yılda bulğar, burtas, xazar cirlärennän ütep, yulında oçrağan härber şähärne talap, tar-mar itep kitkän. Xäzerge Mordoviä xökümäteneñ fänni-tişerenü institutında eşläwçe tarixçılar şundıy näticägä kilde: elektä, 10 nçı ğasırğa qadär muqşı-erzyalar xazarlarğa yasaq tüläsä, monnan soñ xazarlarnı ciñüçe Kiev knyaze Svyatoslavqa tülärgä tieş bulğannardır. Tülägännärme, yuqmı, ulsı bilgesez. Tüläsälär dä, Kievqa tülägännär bit, Mäskäwgä tügel, çönki Mäskäw ul waqıtta äle bulmağan da. Şunnan, näticädä, muqşı-erzya xalqı 1000 yıl elek kemgäder quşılğan bulsa da, ul Kievqa, dimäk, xäzerge Rusiäğa tügel, xäzerge Uqrainağa quşılğan bulıp çığa.
Möxämmät Säfärgalievqa qaytqanda, bıyılğı fänni uqularğa Saranskiğa anıñ señele Minzifa apanıñ qızı Tänzilä Räximcan qızı Säyetğazina kilgän ide. Ul abıysı turında kitap yazğan häm retsenziägä dip anı bezneñ Mordoviä universitetına kitergän. Ul xäzer änise häm abıysı Möxämmät abıy tuğan Möemin Qaratay awılına kitte, anda may ayında Säfärgaliev konferensiäsı bulaçaq. Şulay uq, Tänzilä apa äytkänçä, Säfärğaliewnıñ 100 yıllığı xörmätenä konferensiälar Leninogorskida häm Qazanda da ütkärergä cıyınalar.
Tänzilä xanım Mordoviä universitetı muzee öçen Möxämmät Säfärğaliewnıñ watanında, Tatarstannıñ Leninogorsk rayonınıñ «Zaman sulışı» ğazetında 2004 yılda basılıp çıqqan «Möxämmät Säfärgaliev» isemle ber mäqälä kitergän. Bu mäqälädä bezneñ Mordoviäda professor Säfärğaliewnıñ tormışın tikşerüçelär belmägän qızıqlı faktlar da bar. Mäsälän, Möxämmät abıynıñ änise Bärirä apanıñ enese, Nurğata Säfärgaliev, grajdannar suğışı waqıtında Frunze diviziäsendä komissar bulğan ikän, qatı yaralanğaç, Mäskäwdä gospital'da däwalanğan, Lenin belän oçraşqan. Nurğata Säfärgaliev bik uqımışlı keşe bulğan, şunnan Lenin anı Turkestanğa, «krasnaya professura» oyıştırırğa cibärgän. Möxämmät abıynıñ ata familiäse Şärifullin bulğan ikän, häm anıñ böten tuğannarı Şärifullinnar bulıp qalğan da. Ä Möxämmät abıynı üz familiäsına şul Nurğata abıysı yazdırğan, çönki 1920 yıllarda Turkestanda Säfärgaliev familiäsı bilgele familiä bulğan häm Möxämmät abıyğa bu familiä belän uqırğa da, yaxşı eş tabarğa da küpkä ciñelräk bulğan ikän.
Tänzilä xanım «Azatlıq» radiosı öçen birgän intervyusında şulay äytte:
– Saranski miña bik oşadı, keşeläre bik oşadı. İnstitutta nindi xörmät belän Möxämmätcan abıy turında söylägännäre anı isendä totqanı, menä bu muzeyda nindi eksponatları bar, kitaplar çığarıla – bu bik-bik zur bezgä bäxetlek. Bez uylıybız, şul Möxämmätcan abıyıbıznıñ iseme onıtılmasın. Şundıy fiker belän min kitabımnı yazdım. Min menä xäzer awılğa kitäm, Möemin Qaratay awılında, anda da şundıy konferensiä ütkäräbez awılda, Memin Qaratay digän awılda. Annan soñ Leninogorskida ütkärergä tieşbez konferensiäne, i Qazanda. Konferensiägä äzerlänälär, bezneñ tuğannarıbız, wıt, Şärifullin ğailäläre anda äle küp, isän...
Bu Tänzilä Räximcan qızı Säyetğazina ide. Tänzilä xanımnıñ änise Minzifa apa 90 yäşendä, xäzer dä, Allağa şöker, saw-taza. Tänzilä Sayıtğazina pedagogiä fännäre kandidatı, 1994 yılğa qadär Taşkentta yäşägän, annarı 12 yıl Qazanda yäşägän, xäzer Mäskäw yanında Naro-Fominski rayonda yäşi. Anda anıñ kiäwe Mansur Muxammedov ataqlı Tamansqaya diviziä komandirınıñ berençe urınbasarı bulıp xezmät itä. Tänzilä xanımnıñ ike qızı bar, ike kiäwe, öç onuğı, şular belän şöğıllänä, tärbiäli üzlären. Möxämmät Säfärğaliewnıñ xatını Lidiä Vasil'yevna Şerstnikova xäzer dä Saranskida yäşi. Möxämmätcan abıynıñ ike igezäk malayı bar ide – berse Yuri, ikençese Vladimir. İkese dä xäzer wafat. Vladimirnıñ ulı Yuri Säfärgaliev xäzer Saranskida tarix buyınça aspiranturada uqi, dissertatsiä teması - «Gosudarstvennost kasimovskix tatar». Dimäk, babasınıñ yulı belän barırğa tırışa. Bälki, tatarlar turında xezmät yazsa, şul uñay belän tatar telen dä öyräner.
Azatlıq radiosı öçen Mordoviädan İrek Bikkinin
Bıyıl 5 nçe aprel'dä professor Säfärgalievqa 100 yäş tular ide. Şunnan bu fänni uqular bik tantanalı häm qupşı ütkärelde. Fänni uqularnıñ plenar utırışında Mordoviä başlığı Niqolay Merquşkin, Rusiä Federatsiäse prezidentınıñ İdel buyı okrugıyndagı wäkile Aleksandr Konovalov häm başqa zur däräcäle keşelär çığış yasadı. Şular arasında «Yaqtaşlar» cämğıäte räise Şämil Bikmaev häm Bötendönya tatar kongressı başqarma komitetı citäkçese Rinat Zakirov ta bar ide. Süz Rinat äfändegä: – Safargaliev uquları Mordoviä respublikasında inde unınçı tapqır uzdırılsa da, ul äle böten Rossiäda yäşägän millättäşlärebezgä bik taralğan dip äytä almıym. Bezneñ öçen bu bik zur waqiğa dip sanıym. Tatarstannıñ Şöger yaqlarında tuıp ta, Mordoviä respublikasında professor däräcäsenä mengän millättäşebezneñ, bu yaqtı dönyadan üze kitsä dä, anıñ fänni açışları, anıñ fänni fikerläre bügenge köngä bik täñgäl kilüen kürü bezneñ öçen bik şatlıqlı äyber. Bügenge köndä törle xalıqlarnıñ üz yözen saqlawı, törle xalıqlarnıñ tellären, mädäniätların saqlarğa tırışuı ul tırışu ğına bulıp qalmasın ide, ul bezneñ ilebezdä Konstitutsiä buyınça garantiälangan äyberlär bularaq tormışqa aşsın ide dip äytäm. Şunıñ öçen dä bez Tatarstannıñ Konstitutsiäsendä yazılğan 14 nçe maddä nigezendä Tatarstannan çittäge millättäşlärebezgä yärdämne oyıştırırğa xoquqlıbız, oyıştırabız da, Bötendönya tatar kongressınıñ eşçänlege tulısı belän şuña bağışlanğan. Menä şuşı eşneñ näticäse bularaq bez Mordoviä respublikasında, törle xalıqlar arasında tatarlarnıñ yuğalmıyça bügenge köngä qadär yäşäwen küräbez häm şuşı yäşäyeşkä üzebezdän öleşne kertergä, yärdäm itärgä tırışabız.
Menä şuşı Safargaliev uquları – ul xalqıbıznıñ tarixındağı zur waqiğa ğına tügel, ul bügenge köngä, bügenge yäşäyeşebezgä qağıla torğan zur fänni konferensiä. Min biredä qatnaşuıma şatmın häm kiläçäktä bu konferensiäneñ ofıqları äle tağın da kiñäyäçäk dip uylıym, çönki Rossiänıñ töbäklärdä yäşäwçe millätlärneñ yözen saqlaw ideyäsı ul böten dönyada yäşäwçe xalıqlarnıñ da şundıy uq ideya buluı kön kebek açıq Şuña kürä dä ber xalıq ta bu cir yözennän yuğalmasın öçen, ber xalıqnıñ da mädäniätı yuğalmasın öçen, şundıy uqular da kiräk, şundıy fänni konferensiälar da kiräk häm bu turıda äle küp tapqırlar söyläw kiräk. Şunı söylägändä genä, şuşı fikerlär belän yäşägändä genä bez, törle xalıqlar, ber ğailä bulıp bergäläp yäşi alaçaqbız häm bu dönyadan yuğalmayaçağıbıznı belderäbez.
Bu Bötendönya tatar kongressı başqarma komitetı räise Rinat Zakirov ide.
Şulsın da äytep kitärgä kiräk, bu Säfärgaliev fänni uqularınıñ plenar utırışında berdän öç orator: Mordoviä däwlät universitetı rektorı Niqolay Makarkin, Mordoviä respublikasınıñ milli säyäsät buyınça däwlät komitetı räise Aleksandr Luzgin, Mordoviä xökümäteneñ gumanitar fänni-tikşerenü institutı direktorı Waleri Yurçenkov muqşı-erzya xalqınıñ urıs däwlätenä 1000 yıl elek quşıluı temasın kütärde. Küräseñ, Mordoviä xaqimiätläre Qazannıñ 1000 yıllığına qızığıp, üzläreneñ dä nindi bulsa 1000 yıllığın tabarğa teläk beldergännär bulğan. İçmasam, 1985 yılda ğına muqşı-erzya xalqınıñ urıs däwlätenä quşıluınıñ 500 yıllığın ütkärgännär ide. Bu 500 yıllıq xörmätenä Saranskida zur ber häykäl dä bastırıp quydılar. Fänni uqularnıñ ikençe könendä ğalimnär, tarixçılar 1000 yıllıq, 500 yıllıq temasın bik centekläp tikşerdelär häm şundıy näticägä kildelär: «muqşı-erzya xalqınıñ häm alarnıñ cirläreneñ urıs däwläte sostavına kerüe bik ozaq protsess bulğan, 10 nçı ğasırnıñ ikençe yartısında başlanğan häm 1552 yılda tämämlanğan dip äytergä bula». 28 aprel'dä, Mäskäwdä, Rusiä Federatsiäse xökümäte qarşında çığış eşlägändä, Mordoviä başlığı Niqolay Merquşkin şulay äytte: "Мы намерены отмечать тысячелетие мордовского народа в составе Руси. К этому событию строится храм, который откроется в августе. Приглашаю вас всех, потому что это богоугодное дело". Sovet zamanında Mordoviänıñ ölkä komsomol komitetı berençe sekretare bulıp eşlägän keşeneñ awızınnan mondıy «богоугодное дело» digän süzlär işetü xäzerge zamanda ällä ni säyer toyılmıy, älbättä.
Bu xram digäne Saranskinıñ tarixi üzägen cimerep tözelä torğan yaña, bik zur çirkäw. Bu çirkäw admiral Fedor Uşakov isemendä bulır häm bıyıl avgust ayında açılaçaq. Şulay itep, Mordoviä bıyıl federal' Saban tuyın ütkärep kenä qalmıy, ul äle muqşı-erzya xalıqlarınıñ Kiev Ruse däwlätenä kerüenä 1000 yıllığın ütkärergä cıyına. Şulsın da äytergä kiräk, 964 yılda Kiev knyaze Svyatoslav İdel häm Uqa yılğaları yanına kilgän, anda ber yıl däwamında erzya xalqın wata-cimerä yöregän, ä 965 yılda bulğar, burtas, xazar cirlärennän ütep, yulında oçrağan härber şähärne talap, tar-mar itep kitkän. Xäzerge Mordoviä xökümäteneñ fänni-tişerenü institutında eşläwçe tarixçılar şundıy näticägä kilde: elektä, 10 nçı ğasırğa qadär muqşı-erzyalar xazarlarğa yasaq tüläsä, monnan soñ xazarlarnı ciñüçe Kiev knyaze Svyatoslavqa tülärgä tieş bulğannardır. Tülägännärme, yuqmı, ulsı bilgesez. Tüläsälär dä, Kievqa tülägännär bit, Mäskäwgä tügel, çönki Mäskäw ul waqıtta äle bulmağan da. Şunnan, näticädä, muqşı-erzya xalqı 1000 yıl elek kemgäder quşılğan bulsa da, ul Kievqa, dimäk, xäzerge Rusiäğa tügel, xäzerge Uqrainağa quşılğan bulıp çığa.
Möxämmät Säfärgalievqa qaytqanda, bıyılğı fänni uqularğa Saranskiğa anıñ señele Minzifa apanıñ qızı Tänzilä Räximcan qızı Säyetğazina kilgän ide. Ul abıysı turında kitap yazğan häm retsenziägä dip anı bezneñ Mordoviä universitetına kitergän. Ul xäzer änise häm abıysı Möxämmät abıy tuğan Möemin Qaratay awılına kitte, anda may ayında Säfärgaliev konferensiäsı bulaçaq. Şulay uq, Tänzilä apa äytkänçä, Säfärğaliewnıñ 100 yıllığı xörmätenä konferensiälar Leninogorskida häm Qazanda da ütkärergä cıyınalar.
Tänzilä xanım Mordoviä universitetı muzee öçen Möxämmät Säfärğaliewnıñ watanında, Tatarstannıñ Leninogorsk rayonınıñ «Zaman sulışı» ğazetında 2004 yılda basılıp çıqqan «Möxämmät Säfärgaliev» isemle ber mäqälä kitergän. Bu mäqälädä bezneñ Mordoviäda professor Säfärğaliewnıñ tormışın tikşerüçelär belmägän qızıqlı faktlar da bar. Mäsälän, Möxämmät abıynıñ änise Bärirä apanıñ enese, Nurğata Säfärgaliev, grajdannar suğışı waqıtında Frunze diviziäsendä komissar bulğan ikän, qatı yaralanğaç, Mäskäwdä gospital'da däwalanğan, Lenin belän oçraşqan. Nurğata Säfärgaliev bik uqımışlı keşe bulğan, şunnan Lenin anı Turkestanğa, «krasnaya professura» oyıştırırğa cibärgän. Möxämmät abıynıñ ata familiäse Şärifullin bulğan ikän, häm anıñ böten tuğannarı Şärifullinnar bulıp qalğan da. Ä Möxämmät abıynı üz familiäsına şul Nurğata abıysı yazdırğan, çönki 1920 yıllarda Turkestanda Säfärgaliev familiäsı bilgele familiä bulğan häm Möxämmät abıyğa bu familiä belän uqırğa da, yaxşı eş tabarğa da küpkä ciñelräk bulğan ikän.
Tänzilä xanım «Azatlıq» radiosı öçen birgän intervyusında şulay äytte:
– Saranski miña bik oşadı, keşeläre bik oşadı. İnstitutta nindi xörmät belän Möxämmätcan abıy turında söylägännäre anı isendä totqanı, menä bu muzeyda nindi eksponatları bar, kitaplar çığarıla – bu bik-bik zur bezgä bäxetlek. Bez uylıybız, şul Möxämmätcan abıyıbıznıñ iseme onıtılmasın. Şundıy fiker belän min kitabımnı yazdım. Min menä xäzer awılğa kitäm, Möemin Qaratay awılında, anda da şundıy konferensiä ütkäräbez awılda, Memin Qaratay digän awılda. Annan soñ Leninogorskida ütkärergä tieşbez konferensiäne, i Qazanda. Konferensiägä äzerlänälär, bezneñ tuğannarıbız, wıt, Şärifullin ğailäläre anda äle küp, isän...
Bu Tänzilä Räximcan qızı Säyetğazina ide. Tänzilä xanımnıñ änise Minzifa apa 90 yäşendä, xäzer dä, Allağa şöker, saw-taza. Tänzilä Sayıtğazina pedagogiä fännäre kandidatı, 1994 yılğa qadär Taşkentta yäşägän, annarı 12 yıl Qazanda yäşägän, xäzer Mäskäw yanında Naro-Fominski rayonda yäşi. Anda anıñ kiäwe Mansur Muxammedov ataqlı Tamansqaya diviziä komandirınıñ berençe urınbasarı bulıp xezmät itä. Tänzilä xanımnıñ ike qızı bar, ike kiäwe, öç onuğı, şular belän şöğıllänä, tärbiäli üzlären. Möxämmät Säfärğaliewnıñ xatını Lidiä Vasil'yevna Şerstnikova xäzer dä Saranskida yäşi. Möxämmätcan abıynıñ ike igezäk malayı bar ide – berse Yuri, ikençese Vladimir. İkese dä xäzer wafat. Vladimirnıñ ulı Yuri Säfärgaliev xäzer Saranskida tarix buyınça aspiranturada uqi, dissertatsiä teması - «Gosudarstvennost kasimovskix tatar». Dimäk, babasınıñ yulı belän barırğa tırışa. Bälki, tatarlar turında xezmät yazsa, şul uñay belän tatar telen dä öyräner.
Azatlıq radiosı öçen Mordoviädan İrek Bikkinin