“Tatarstan” jurnalınıñ may sanında Azat Axunov Tatarstan Prezidentı Mintimer Şäymievnıñ Şärıq illärenä barğan säyäxäte turında ğäräp illäre matbuğatına internet aşa küzätü yasağan. Mintimer Şäymievnı ğäräp illäreneñ il başlıqları üzläre qabul itüe genä dä mäğlümat çaraları öçen zur rol' uynıy, - dip yaza ul.
Şulay uq jurnalda Färit Möxämmätşinnıñ parlament turında, Mixail Stolyarovnıñ däwlätneñ milli säyäsäte turında yazmaları, İndus Tahirovnıñ “Bez tarixta ezlebez”digän materiallar birelä.
Tatarstan “Tatmedia” agentlığınıñ general' citäkçese Marat Moratov Tatarstandağı matbuğatnıñ bügengese häm kiläçäge digän yazmasında: Tatarstanda massaküläm mäğlümat çaralarınıñ -997 dän, 187 se däwläti bulsa, 810 şäxsi qullarda buluın belderä. Anıñ fikere buyınça, bu respublikanıñ mäğlümat çaraları demokratik yul belän baruın kürsätä diüe.
Ä menä ikençe mäqälä, ul jurnalistlarnıñ kompetentlığı turında. Mäqälä avtorı Rimzil Wäliev april ayında Tuqayğa bağışlanğan abruylı xalıqara fänni konferensiäneñ tatar telendä alıp baruı säbäple , berniçä jurnalistnıñ çığıp kitüenä iğtibar itkän . Ul jurnal uquçı iğtibarın, “ Xätta Tatarstannıñ başqalasında da G. Tuqaynıñ tuğan telendä söyläşü ekzotikağa äylänep bara, ämma bu fakt”,- dip,
kiñ cämäğätçelekneñ häm, xätta jurnalistlar küzlege aşa da ütmägän, ber waqiğağa yünältä.
Jurnalda bik küp urınnı Tatarstannıñ Yäşel üzän şähäre turındağı materiallar alğan . Çığışı belän şul yaqlardan bulğan Qayum Nasri turında, anı Lomonosov belän çağıştırğan yazma belän tanışırğa da bula. Şulay uq jurnalnıñ soñğı bitlärendä Tübän Novgorodta ütkärelgän Wahapov festivale mizgelläre urın alğan.
Şulay uq jurnalnıñ bu sanında “Bezneñ yubilyar häm lawreat”dip 75 yäşen bäyräm itkän, Rafail Mostafinğa täbrik süzläre bar. Ul “Tatarstan” jurnalınıñ , awır 90 yıllarda baş möxärrire bulıp eşlägän. Bügenge köndä dä ul äle jurnalnıñ ädäbiät bülegen citäkli.
Äye, bıyıl ädäbiät häm sänğät yılında TR Däwlät bülägenä ireşkännärneñ cide şäxes - ädip isem arasında “Tatarstan” jurnalı kollektivı täqdim itkän, Rafail Mostafin da bar. Bu isemgä ul “Özelgän cır ezlärennän ” dip atalğan kitabı öçen layıq buldı. Üze dä, ul çığışı belän Orenburg ölkäse Şarlıq rayonı Yaña Musin awılınnan bularaq , bu yünäleştä ul , ikençe böten dönya suğışında häläk bulğan şağir Musa Cälil icatın ozaq yıllar buyı centekläp öyränep, anıñ başınnan ütkännärne yazğan. Şunısın da östäp kitäse kilä, Rafail Mostafin zamanında “Qazan utları“ jurnalınıñ da baş möxärrire bulğan ide. Ul waqıtta ul, revolyutsiägä qädär bulğan tatar milli yazmaların matbuğatta yaqtırtu problemasın kütärep çıqqan ide . Şunıñ öçen ul bu wazifadan azat itelgän ide.
Musa Cälilneñ tuuına 100 yıllığın bilgeläp ütü çaraları respublikada ğına tügel, ä dönyaküläm kiñleklärendä ütkärelep, xätta Germaniägä, Berlin şähärenä xätle barıp citte.
Berlinda küptän tügel genä Musa Cälilgä bağışlap ütkärelgän mädäni çaralarda Tuqay büläge iäse Rafail Mostafin da qatnaşıp qayttı, häm bezneñ Azatlıq radiosında üzeneñ tä'sirläre belän urtaqlaştı.
Berlinda 26 aprel' könne fän häm mädäniät yortınıñ konferensiä zalında Musa Cälilgä bağışlanğan kiçägä xalıq şaqtıy cıyıldı. Tatarlar ğına 400 yaqın kilgän ide, häm başqa millät xalıqları da bar ide. Kiçä 3 teldä( tatarça, rusça, nemesçä ) alıp barıldı.
Bu kiçäne açqan nemes ğalime, doktor Xorst Şutsler bolay dide: Bez ni öçen Musa Cälilne ayıruça ixtiram itäbez, çönki ul nemes xalqına näfrät xise saqlamağan, nemes xalqın faşizmnan ayıra belgän ul Marks, Şiller, Gete, Betxoven ilenä zur mäxäbbät saqlağan. Musa Cälilneñ şiğerläre nemesçä 3 cıyıntıq bulıp ayırım kitap bulıp basılıp çığuı turında äytte. Germaniädä GDR çağında Musa Cälil turında nemeslär tulı metrajlı näfis fil'm töşerdelär,Telestudiä öçen. Häm ul fil'm Germaniäneñ televideniesennän berniçä tapqır kürsätelde. Uqımışlı nemeslär ğalimnär, yazuçılar Musa Cälilne yaxşı belälär. Kiçä waqıtında şul fil'mnan özeklär kürsätelde. Cälilneñ şiğerläre, cırları yañğıradı, anı yaratuçılar bik küp buldı. Şulay itep anıñ kiçäse Berlinda bik matur itep ütte.
Ä ikençe könne anda “faşizmğa qarşılıq kürsätü” muzeyında şunda fänni utırış buldı. Anda muzeynıñ citäkçese İogans Tuxel' doklad yasadı. Pletsenzeya törmäsendä gil'otinada ğına başları kiselep cäzalanuçılar 3000 bulğan. Alar beräm -beräm ülgännär. Ä cälilçelär, alar 11 keşe bulğan, alar ülärgä dä bergäläşep, tatar cırın cırlap qoçaqlanışıp ülärgä baruları turında äytkän. Nemetslar öçen iñ teträndergeç närsä şul bulğan.
Nemes ğalimnäre, uqımışlı keşeläre, Cälil turında bik yuğarı fikerdä, anı bik zur ixtiram belän iskä alalar. Şul uq Tuxel' çağıştıru ütkärä: Soñraq şul uq törmädä beraz Cälildän soñraq, Xaos Xofer digän nemes utırğan. Anıñ mäyeten tapqanda qulında qısıp alğan “Moabit sonetları” bulğan. Anı da faşistlar atıp ütergännär. Xäzer aña byust quyıldı. Anıñ kitapları basılıp çıqtı. Alar xätta Cälilne dä tatar xaos Xoferı dip atıylar, üzlärenä yaqın itep.
Minnän qaywaqıtmı Berlinda bezgä qarşı doşman qaraşlı nemeslär barmı dip sorıylar.
Böten keşelär dä bertigez tügel. Törle xalıq bar. Bar, ixtiram saqlawçı cämğiätlär . İke tatar cämğiäte bar bergäläşä almıyça ikegä büleneşep , tartqalaşıp yäşägännär dä bar. Rossiä belän “Duslıq” cämğiäte bar. Bar bitaraf keşelär dä.
Bar “Xail Gitler” dip qul kütärep faşistik svastikası tağıp, berläşep yörüçe yäşlärne dä kürergä turı kilde,- dide ul.
Yäşlärgä närsä äyter idegez. Yäşlärgä Watan suğışı turında, Cälil kebek, Qarbışev kebek qaharmannar turında tulıraq, kübräk uqırğa täqdim itär idem.
Bezneñ yäşlärgä dä neofaşizm, neobolşevizm yoğıp kilä. Şundıy lozungların kütärep, svastika tağıp, başların qırıp yörgän yäşlär , alar añlap betermilär faşizmnıñ närsä ikänen.
Min üzemneñ kitabımnı “Özelgän cır ezennän” dip atadım. Min anda Cälilneñ böten neçkäleklären söyläp biräm. Nindi qıyınlıqlar kürgän, niçek qıynağannar anı, niçek anıñ qulların sındırğannar, niçek anıñ barmaqların özgännär, taptap iteklär belän. Şunı uqığan keşegä faşizmnıñ yoğıntısı yoğalmıy.Xätta şundıy qaraş ta bar, ägär faşizm ciñsä, bezneñ Tatarstanda bälki ayırım möstäqil däwlät bulıp, bez bawar sırasın ğına eçep utırır idek, digän qaraşlar da bar. Faşizm tatarlarnı tübän rasa dip “unter menş”dip, yartı keşe itep kenä atıylar. Ägär dä alar ciñgän bulsa, tatarlarnı qol itep kenä totarlar ide, başqa xalıqnı äytkän dä yuq inde.
Bu kitapnı yazar öçen Rafail Mostafinnıñ 30 yıl buyı waqıtı uza. Ul Cälil bulğan cirlärne ütärgä maqsat quya. Cälilneñ äsirlekkä töşkän cirennän ük, Volxov sazlıqlarınnan, Pol'şa, Baltik buyı, Germaniägä, xätta ul utırğan törmälärdäge kameralarnı qarap çığa ul. Şulay uq ul arxivlardağı materiallarnı barlap, ezläp tabuı turında, ul Cälil belän bergä bulğan keşelärneñ istäleklären cıyuı turında söyli. Aña Germaniädäge zags arxivlarında bulırğa turı kilä. Häm Musa Cälil, Ğaynan Qormaş, Äxmät Simaev, Abdulla Alış häm härberse 11 cälilçe turında alarnı niçek cäzalap üterelüe turında da arxiv materialları tabıluı turında söyli.
“Alarnı Drezden şähärendä xökem itälär. Ämma Drezden şähäre bombağa elägä. Dokumentlar yanıp betä.Ä şuşı dokumentlardan özemtäsen nişläpter cibärälär Pragağa. Küräseñ anda Prokuror küzätüe şikelle tikşerü ber orğanı bulğan inde. Ni öçen sud qararları Pragağa cibärelüe turında materiallar tögäl açıqlanıp beterelmägän älegä. Häm şunda äytelgän ni öçen cälilçelärne cäzalap ütergännär. Anda äytelgän: nemes armiäsen tarqatqan öçen, qaçular oyıştırğan öçen, üz illärenä tuğrılıqlı bulıp qalğan öçen,- ” dide Rafail Mostafin.
Mälikä Basıyr