Quşma Ştatlarda terkälgän dönyada keşe xoquqları torışın küzätep baruçı Freedom House oyışması äle genä Küçeş çorı däwlätläre 2006 dip atalğan yıllıq xisabın iğlan itte. Anda Üzäk Aziä, Kafkaz däwlätläre häm Rusiä kebek energiä çığanaqlarına bay illär ul çığanaqlarnıñ strategik ähämiäte arta barğan sayın demokratiäne kimetä dielä. Bıyılğı xisapta ayıruça Qazaxstan, Törkmänstan, Azärbäycan häm Rusiägä zur iğtibar birelä.
Freedom House xisabında älege 4 däwlät üzläreneñ iqtisadıy quäten energiä çığanaqları xisabına arttıra dielä. Şul uq waqıtta alarda däwlät qorılışınıñ köçsezlänüe, idarä standarlarınıñ naçarayuı, matbuğatnıñ häm mäxkamälärneñ başqarma xakimiätkä bäylelege artuı, korrupsiäneñ dä artuı turında äytelä. Xisapnı äzerläwçelärneñ berse Jeanette Goehring bu illärneñ başlıqları xalıq aldında cawaplılıqnı arttıru xalıq telägän mullıqnı täemin itä aluın añlamsqa oxşıy di.
"Anıñ urınına alar energiä bäyäläreneñ yuğarı buluınnan faydalanıp watandaşlar aldında cawap birmäwçe, xalıqara ölkädä ışanıçsız aftoritar xakimiätlär tözilär" di Goehring.
Härber däwlätneñ matbuğat, mäxkamä yäki saylawlar kebek ayırım ölkälärendä demokratiäneñ artuın yäki kimüen bäyäläw öçen Freedom House 1-dän alıp 7-gä qädär san qullana. Ber iñ yaxşını, 7 demokratiäneñ iñ yaman xäldä buluın, tulısınça aftoritar xakimiät bulunı añlata. Törkmänstan iñ yamanı dip bäyälänä. Aña 6.96 bilgese birelgän. Annan soñ 6.39 bilgese belän Qazaxstan kilä.
Azärbäycanda demokratiä torışı alardağıdan beraz yaxşıraq. Anda ul 5,93 belän bäyälängän. Rusiä dä Azärbäycanğa bik yaqın. Anıñ bilgese bıltırğıdan 0.14kä artıp, 5,75kä kütärelgän. Yäğni demokratiä kimegän digän süz. Xisapta bu prezident Vladimir Putinnıñ Rusiädäge elekke demokratik tärräqiätkä qarşı kilüçe eşçänlege, säyäsi tormışnı tağın da üzäkläşterüe belän añlatıla.
Putin watandaşlarnı möhim xökümät qararların qabul itüdä qatnaşudan näticäle räweştä çitläşterde, Cämäğät Palatası işe imitatsiä belän şöğellänüçe buş oyışmalar tözede dielä. Rusiädä demokratiäneñ kimüe törle ölkälärdä küzätelä. İlne idarä itüdä, saylawlarda, häm sivil cämğiät qorılışında. Korrupsiäneñ dä artuı moña öleş kertkän. Xakimiätkä iä keşelärneñ räsmi däwlät eşlärendä qatnaşmawçılardan Rusiäneñ iqtisadıy baylıqların tartıp aluı, üzläreneñ tar mänfäğätlären däwlät mänfäğätläre dip kürsätüe turında da äytelä.
Freedom Housenıñ Budapeşttağı bülege mödire Kristie Evenson "Rusiä bezne şaqtıy borçıy. Älbättä energiä çığanaqları satu iqtisadıy wäzğiätne yaxşırta kilä, ämma säyäsi qorılış köçsezlängännän köçsezlänä bara" di Evenson.
Xisapta Rusiä xökümäteneñ Tönyaq Kafkazdağı nizağnı häm kierenkelekne beterü öçen näticäle çaralar taba almawı äytelä. Armiäne häm militsiäne reformalıy almawı kürende, bu üz çiratında ekstremizmnı arttıruğa öleş kertte dielä.
Militsiäneñ Çeçnädä, Tönyaq Kafkazda qullanğan ısullarnı Rusiäneñ başqa öleşlärendä dä qullana başlawı, yış qına cirle xalıqqa qarşı cinayätlär qıluı, totaş çistartular ütkärüe, qanunsız totqarlawlar, talawlar turında äytelä. 2004-neñ dikäberendä Başqortstannıñ Blagoveççen şähärendä bulğan räximsez çistartuğa oxşaş çistartu İvanovskoe häm Bejetski şähärlärendä dä buldı dielä.
Anda şulay uq möselmannarnı ezärlekläwlär turında da yullar bar. Köç qullanu turında uylamasqa da mömkin yäş möselmannar yıq qına qulğa alınıp qıynala, mısqıllana häm bu yış qına alarnı radikallaştıra dielä.
Xisapnıñ cirle xakimiätlär turındağı öleşennän ber özek. Cirle xakimiät reformaları ütkärüçe Kreml töbäklär östennän kontrolne nığıtuın däwam itte. Bigräk tä gubernatorlarnı bilgeläp quyu wäkaläte aluı belän. 2004-nçe yıl axırına qädär xalıq gubernatorlarnı turıdan-turı üze saylap quya ala ide. Ğömümän Putin Tatarstan häm Qalmıqstan kebek, yaña citäkçe quyu wäzğiätne totrıqsızlandırırğa mömkin bulğan milli respublikalarda xakimiättä ozaq utırğan citäkçelärne qaldırıp saq eş itte. Älbättä mondıy ğämällär urtaça yäki ozaq waqıt totrıqlılıq birä almıy, çönki xäzerge citäkçelärneñ kübese inde qart häm axır çiktä barıber üzgäreşlär bulaçaq. Saylawlarnı beterüe belän Kreml'' töbäk citäkçelären xalıq yaqlawına qarap tügel, ä Mäskäwgä belän bäyläneşlärenä qarap bilgeli. İrekle matbuğatnı, xökümättän bäysez oyışmalarnı häm saylawlarnı beterü näticäsendä xalıqnıñ üz rizasızlığın belderü öçen çarası qalmadı dielä Freedom House xisabında.
Naif Aqmal, Praga.
"Anıñ urınına alar energiä bäyäläreneñ yuğarı buluınnan faydalanıp watandaşlar aldında cawap birmäwçe, xalıqara ölkädä ışanıçsız aftoritar xakimiätlär tözilär" di Goehring.
Härber däwlätneñ matbuğat, mäxkamä yäki saylawlar kebek ayırım ölkälärendä demokratiäneñ artuın yäki kimüen bäyäläw öçen Freedom House 1-dän alıp 7-gä qädär san qullana. Ber iñ yaxşını, 7 demokratiäneñ iñ yaman xäldä buluın, tulısınça aftoritar xakimiät bulunı añlata. Törkmänstan iñ yamanı dip bäyälänä. Aña 6.96 bilgese birelgän. Annan soñ 6.39 bilgese belän Qazaxstan kilä.
Azärbäycanda demokratiä torışı alardağıdan beraz yaxşıraq. Anda ul 5,93 belän bäyälängän. Rusiä dä Azärbäycanğa bik yaqın. Anıñ bilgese bıltırğıdan 0.14kä artıp, 5,75kä kütärelgän. Yäğni demokratiä kimegän digän süz. Xisapta bu prezident Vladimir Putinnıñ Rusiädäge elekke demokratik tärräqiätkä qarşı kilüçe eşçänlege, säyäsi tormışnı tağın da üzäkläşterüe belän añlatıla.
Putin watandaşlarnı möhim xökümät qararların qabul itüdä qatnaşudan näticäle räweştä çitläşterde, Cämäğät Palatası işe imitatsiä belän şöğellänüçe buş oyışmalar tözede dielä. Rusiädä demokratiäneñ kimüe törle ölkälärdä küzätelä. İlne idarä itüdä, saylawlarda, häm sivil cämğiät qorılışında. Korrupsiäneñ dä artuı moña öleş kertkän. Xakimiätkä iä keşelärneñ räsmi däwlät eşlärendä qatnaşmawçılardan Rusiäneñ iqtisadıy baylıqların tartıp aluı, üzläreneñ tar mänfäğätlären däwlät mänfäğätläre dip kürsätüe turında da äytelä.
Freedom Housenıñ Budapeşttağı bülege mödire Kristie Evenson "Rusiä bezne şaqtıy borçıy. Älbättä energiä çığanaqları satu iqtisadıy wäzğiätne yaxşırta kilä, ämma säyäsi qorılış köçsezlängännän köçsezlänä bara" di Evenson.
Xisapta Rusiä xökümäteneñ Tönyaq Kafkazdağı nizağnı häm kierenkelekne beterü öçen näticäle çaralar taba almawı äytelä. Armiäne häm militsiäne reformalıy almawı kürende, bu üz çiratında ekstremizmnı arttıruğa öleş kertte dielä.
Militsiäneñ Çeçnädä, Tönyaq Kafkazda qullanğan ısullarnı Rusiäneñ başqa öleşlärendä dä qullana başlawı, yış qına cirle xalıqqa qarşı cinayätlär qıluı, totaş çistartular ütkärüe, qanunsız totqarlawlar, talawlar turında äytelä. 2004-neñ dikäberendä Başqortstannıñ Blagoveççen şähärendä bulğan räximsez çistartuğa oxşaş çistartu İvanovskoe häm Bejetski şähärlärendä dä buldı dielä.
Anda şulay uq möselmannarnı ezärlekläwlär turında da yullar bar. Köç qullanu turında uylamasqa da mömkin yäş möselmannar yıq qına qulğa alınıp qıynala, mısqıllana häm bu yış qına alarnı radikallaştıra dielä.
Xisapnıñ cirle xakimiätlär turındağı öleşennän ber özek. Cirle xakimiät reformaları ütkärüçe Kreml töbäklär östennän kontrolne nığıtuın däwam itte. Bigräk tä gubernatorlarnı bilgeläp quyu wäkaläte aluı belän. 2004-nçe yıl axırına qädär xalıq gubernatorlarnı turıdan-turı üze saylap quya ala ide. Ğömümän Putin Tatarstan häm Qalmıqstan kebek, yaña citäkçe quyu wäzğiätne totrıqsızlandırırğa mömkin bulğan milli respublikalarda xakimiättä ozaq utırğan citäkçelärne qaldırıp saq eş itte. Älbättä mondıy ğämällär urtaça yäki ozaq waqıt totrıqlılıq birä almıy, çönki xäzerge citäkçelärneñ kübese inde qart häm axır çiktä barıber üzgäreşlär bulaçaq. Saylawlarnı beterüe belän Kreml'' töbäk citäkçelären xalıq yaqlawına qarap tügel, ä Mäskäwgä belän bäyläneşlärenä qarap bilgeli. İrekle matbuğatnı, xökümättän bäysez oyışmalarnı häm saylawlarnı beterü näticäsendä xalıqnıñ üz rizasızlığın belderü öçen çarası qalmadı dielä Freedom House xisabında.
Naif Aqmal, Praga.