Yazuçı, tarix fännäre kandidatı, kürenekle cämäğät eşleklese Fäwziä Bäyrämova fänni eşläre buyınça Samarnıñ kraynı öyränü muzeyında buldı, arxeologlar belän oçraştı. Samar arxeologları Fäwziä Bäyrämovağa muzey eksponatları turında bäynä - bäynä söylädelär. Samarnıñ Alabin muzeyınnan çıqqaç min dä Fäwziä xanım Bäyrämovağa berniçä soraw birdem.
Fäwziä xanım, tatar milli xäräkätendä nindiräk yañalıqlar bar?
Soñğı yıllarda kübräk tarix belän qızıqsınam. Tarix fännäre buyınça kandidatlıq yaqladım häm berniçä tarixi roman yazdım. Tatar tarixına qağılğan eşemne däwam itäçäkmen, şul uq waqıtta milli xäräkät yazmışına da bitaraf bula almıym. Qaya ğına barsam da elekkege millätçelärne ezläp tabam. Allağa şöker, elekkege millätçelär äle eşläp yatalar. Ämma läkin soñğı 15 yıl eçendä yaña dulqın millätçelär dönyağa kilde. Döres, bolarnıñ barçasın da millätçelär dip äytep bulmıy. Alar – tatar bayları, eşquarlar. Min alarğa qarşı tügel. Läkin dä elekkege millätçelär belän bügen baylar arasında qayber urınnarda qarşılıqlar kilep çıqqalıy. İke arada kilep çıqqan añlaşılmawlıqnı beterergä tırışam. Uzğan yılnı min Rossiäneñ un töbägendä buldım, bıyıl cide töbäktä bulırğa turı kilde. Qayda ğına bulsam da, milli xäräkätneñ bügenge torışın öyränäm. Kemnär qulında, kemgä xezmät itälär, niçek eşlilär, yalğışları qayda. Mäktäpläre barmı, yuq ikän, nigä yuq. Kemgä cırlıylar?
Kürgän, belgän, işetkänemne tatar kongressına citkezäm. Qulımnan kilgänçä, yärdäm itärgä tırışam.
Sez töbäklärdä yaxşı eşlisez. Ä menä Qazannı tatarlaştıru buyınça Kongress nindi çaralar kürä?
Qazanda tatarğa eşläwçe dä küp, tatarğa qarşı eşläwçe dä bik küp. Şuña da qaramastan, bäxetebezgä, tatarda ğalimnär dä, zıyalılar da bik köçle. Millätneñ üzäge - Qazanda. Böten fänni eşlär, fänni konferensiälär Qazanda uzdırıla. Kitaplar Qazanda basıla. Şulay bulırğa tieş tä. Qazanğa töbäklärneñ dä yärdäme kiräkter. Bu aqçalata yärdäm digän süz tügel. Uzğan ğasırda milli mäğärifkä, mädäniätkä çit töbäklär bik küp kürenekle şäxeslärne birdelär. Xäzerge waqıtta bu ağım yuqqa çıqtı. Töbäklärdän sälätle yäşlärneñ Qazanğa kilmäwe Qazannı köçsezländerä. Qazan üzendä qaynıy häm üz tiräsendäge awıllar xisabına üsä. Xälemnän kilsä böten dönyadağı tatarlarnı Qazanda cıyar idem. Tatar milläte öçen eşlärgä şartlar tudırır idem.
Qazannan çitkä kitep tä millätne kütärergä bula bit. Menä Rawil Boxaraev Angliägä kitep tatar milläten olılap yäşi. Tağın şundıy şäxeslär barmı?
Min monda ike dä uylamıyça Wil Mirzayanovnı äyter idem. Ul tatar xalqınıñ xoquqları öçen köräşkän keşe, ikençedän, ul xäzer tatarlar turındağı bez belmägän kitaplarnı tabıp, inglizçädän rusçağa tärcemä itep üz aqçasına çığara. Bu älbättä bik zur xezmät. Wil Mirzayanov Amerika, Angliä arxivlarında tatar milläte öçen materiallar ezli. Bu kitaplarnı Wil Mirzayanov rus häm tatar tellärendä millätkä qaytarıp birä üz aqçasına.
Törkiädä Ğali abıy Aqış ğömer buyı eşläde. Germaniädä - Soltan Ğarif. Sez qızıqlı fiker äyttegez. Bezneñ ike yaqlı elemtä bulırğa tieş. Min üzem Sebergä barıp tatarlar arasında eşlärgä kiräk ikän digän fikergä kildem. Seber tarixı, Quçum xannarıbız turında romannarıbız yuq. Miña Tubılğa barıp eşlärgä täqdim ittelär. Ägär dä yazuçılarıbız barlıq töbäklärgä çığıp, yartışar yıl ğına yäşäsälär dä, tatar tarixın köçäyter idek, milli xäräkätne dä köçäyter idek. Şulay millät tä köçäyer ide. Bezgä ike yaqlı elemtä kiräk. Urınnardan kilep Qazannı köçäytergä, Qazannan kilep töbäklärne köçäytergä.
Yartı yıl elek kilep üzegezneñ “Qırıq sırt” romanığıznı xalıqqa citkezdegez. Xalıq qabındı. Ägär här yazuçı ber töbäkkä şulay çıqsa, şäxes aşa tatar ädäbiäte kütäreler ide.
Xökümät oyıştırmasa, tatar yazuçıları üzläre genä bara almıylar. Aqça kiräk. Tege yaqtan çığarıp cibärüçe kiräk, bu yaqtan qarşı aluçı kiräk.
Minem elekkege millätçelärem bar. Şuña miña ciñelräk. Qaya barsam da, qarşı aluçım bar, qunarğa urınım bar. Min töbäkkä barğaç atnalar buyına yäşim. Muzeylarına baram, arxivlardan öyränäm, awıllarına çığıp kitäm. Tatar yazuçılarına aktivlıq telim häm alarğa da yärdämçelär bulsın ide.
Tatar dramaturgiäsendä ataqlı “Zäñgär şäl” spektakle bar. Kemder anı dingä qarşı yazılğan äsär dip qabul itä. Läkin dä ul çınbarlıqta alay tügel. Dinebez İslam häm şäxeslärne butarğa yaramıy. Ul çor ädäbiätkä güzäl äsär birde. Kapitalizm başlanğaç, tağın din, mullalar probleması kilep bastı. Tarixi borılış çorınıñ menä şul mizgelen dramaturglar eläkterep almaslarmı ikän?
Min başqalar öçen cawap birä almıym. Läkin üzemneñ “Soñğı namaz” isemle romanım çıqtı. Uzğan ğasır turında, Batırşabız turında ädäbi roman tämamladım. Tema qızıqlı. Läkin dä ul roman qaharman mullalarıbıznı kütärü bulsın ide. Ğayaz İsxaqinıñ “Zöläyxa” äsären yılamıyça qarıy almıym. Çuqındıru turında monnan da köçle äsärebez yuq. Bügenge dramatik situatsiädä köçle ädäbi äsär tuarğa tieş. Allağa şöker, millätebezneñ ber öleşe imanğa kilde.
“Soñğı namaz”, “Batırşa” äsärläregezne drama spektaklenä äyländerü mömkinme? Köçle spektakl'lär çığar ide.
“Batırşa”- ul ädäbi – dokumental' roman, häm min aña biş yıl äzerländem. Äsär dramaturgiä canrında yazılğan. Recisser tabılsa, monda zur fil'mnıñ ssenariäse yata.
Tatar dönyasında “Azatlıq” radiosı äytep betermäslek rol' başqara. Tatar awazın tükmi- çäçmi Cir şarına citkezä. Andağı şäxeslär, radio başqarğan xezmätne olılap äsär yazılırmı ikän?
“Azatlıq” radiosı soñğı yıllarda bik nıq üzgärde. Ul tatar dönyasın berläşterep toruçı berdänber radio. Min anı här könne tıñlarğa tırışam. Säfärdä yörgändä internetqa kerep arxivnı qarıym. Qaysı töbäktä, qaysı jurnalist niçek yaqtırtqanın beläm. Qayberläre millät tormışın böten yaqtan kilep yaqtırtırğa tırışalar. Tänqiten dä, citeşmägän yaqlarnı da äytälär. Östän genä yögertep baruçılar da bar.
Yazuçılar, milli xäräkät wäkilläre ber cıyılıp “Azatlıq” radiosı turında söyläşsäk äybät bulır ide. “Azatlıq”- ul millät radiosı.
Şamil Bahautdin, Samar