Könbatış illäre üzlärendäge möselmannar sanınıñ artuı, alar arasında radikal'' qaraşlar üsüe belän ni eşlärgä belmi baş watqan ber çorda, qayber belgeçlär Rusiä tarixına küz salunı kiñäş itä. Stanford Universitetındağı tarixçı Robert Crews äle genä "Päyğämbär wä Patşa xaqında" digän kitabın çığardı, anda ul Rusiä imperiäseneñ başqalarına qarağanda ozağraq yäşäwe, anıñ üzendäge möselmannarğa qarata alıp barğan säyäsäte, alarda da yaqlaw tabuı belän añlatıla, dip yaza. "Azatlıq" radiosı Crewsnıñ şuşı ölkädäge fikerlären üzennän soraşırğa buldı.
Rusiäneñ üzendäge möselman xalqına qarata tüzemleräk säyäsät alıp bara başlawın Robert Crews 18-nçe ğasırda xäkim itkän Äbi patşa - Katarina İkençegä bäyli. Tarixçı fikerençä, çığışı belän german asılzatı bulğan şuşı şäxes, Rusiädä härkem dinle bulırğa tieş digän qaraşnı yaqlasa da, ul din hiçşiksez pravoslav dine bulırğa tieş digäne belän kileşmägän häm Urıs pravoslav çirkäwennän Rusiä möselmannarın köçläp çuqındıruın tuqtatunı taläp itkän. Robert Crews:
"Katarina İkençe ildä üzenä qädär patşa itkännärneñ täcribäsennän şunı kürä - pravoslav dinendä bulmağan xalıqnı ezärlekläw ğädättä baş kütärülärgä genä kiterä, häm şulay itep imperiä qorunı tağın da qatlawlandıra, tağın da qibatlı eş itä", dip añlata Äbi patşanıñ pragmatik buluın Stanford tarixçısı Crews.
Rusiäneñ başqa patşaları täcribäsennän tış Katarinanıñ üz täcribäse dä bula - möselman törkilär yäşägän İdel-Ural buyları 18-nçe ğasırda törle başkütärülärne ber-ber artlı kiçerä.
Ämma Äbi patşanıñ dini ezärlekläwne yomşatuı hiç kenä dä däwlätneñ din eşlärennän çitläşüen añlatmıy. Kiresençä, Ğosmanlı imperiäse täcribäsen öyränep Katarina İkençe Rusiädäge möselmannar öçen maxsus xakimiät qorılışı buldıra häm anı da urıs däwläten nığıtu eşenä cigä. Robert Crews:
"Xakimiät üz säyäsätenä dini yaqlaw ezli. Başqa süzlär belän äytkändä, ul qarşılıq kürsätü ixtimalın kimetü öçen cirle möselman ruxanilären imperiäneñ xakimiät bağanasına bäyläp quya", di Äbi patşanıñ dinnär ölkäsendäge säyäsäten tikşergän amerikan tarixçısı.
Köçläp çuqındıru tırışlıqları sürätendä eçke Rusiä möselmannarı, ayırım alğanda, ruxanilär arasında käfer patşa däwläte belän xezmättäşlek itärgä teläwçelär bik bulmıy, şuña da qaramastan, Orenburda berençe Diniä nazäräte tözelä, andağı möftigä Rusiä qaznasınnan şaqtıy ğına eş xaqı bilgelänä. Urıs patşasına xezmät itkän möselman ruxaniläre mäxällä eşlärendä üz mänfäğätlären ütkärgändä Rusiä ğäskäre köçlärenä tayana başlıy.
Robert Crews, Rusiä imperiäseneñ şuşı xikmätle säyäsäte bügenge köngä inde turıdan-turı küçerelä almasa da, anı öyränü bik faydalı bulır ide, di. Xäzer, misal öçen, möselmannar şaqtıy bulğan Britaniädä alarnıñ ber häm berböten xäyäten, üzenä kürä ber möftiäten qoru turında uylanalar. Britaniädäge islamnı şulay oyıştıru andağı möselmannarnı britan cämğiätenä quşu eşen ciñeläyter ide digän faraz belderä tarixçı Robert Crews.
Kärim Kamal
"Katarina İkençe ildä üzenä qädär patşa itkännärneñ täcribäsennän şunı kürä - pravoslav dinendä bulmağan xalıqnı ezärlekläw ğädättä baş kütärülärgä genä kiterä, häm şulay itep imperiä qorunı tağın da qatlawlandıra, tağın da qibatlı eş itä", dip añlata Äbi patşanıñ pragmatik buluın Stanford tarixçısı Crews.
Rusiäneñ başqa patşaları täcribäsennän tış Katarinanıñ üz täcribäse dä bula - möselman törkilär yäşägän İdel-Ural buyları 18-nçe ğasırda törle başkütärülärne ber-ber artlı kiçerä.
Ämma Äbi patşanıñ dini ezärlekläwne yomşatuı hiç kenä dä däwlätneñ din eşlärennän çitläşüen añlatmıy. Kiresençä, Ğosmanlı imperiäse täcribäsen öyränep Katarina İkençe Rusiädäge möselmannar öçen maxsus xakimiät qorılışı buldıra häm anı da urıs däwläten nığıtu eşenä cigä. Robert Crews:
"Xakimiät üz säyäsätenä dini yaqlaw ezli. Başqa süzlär belän äytkändä, ul qarşılıq kürsätü ixtimalın kimetü öçen cirle möselman ruxanilären imperiäneñ xakimiät bağanasına bäyläp quya", di Äbi patşanıñ dinnär ölkäsendäge säyäsäten tikşergän amerikan tarixçısı.
Köçläp çuqındıru tırışlıqları sürätendä eçke Rusiä möselmannarı, ayırım alğanda, ruxanilär arasında käfer patşa däwläte belän xezmättäşlek itärgä teläwçelär bik bulmıy, şuña da qaramastan, Orenburda berençe Diniä nazäräte tözelä, andağı möftigä Rusiä qaznasınnan şaqtıy ğına eş xaqı bilgelänä. Urıs patşasına xezmät itkän möselman ruxaniläre mäxällä eşlärendä üz mänfäğätlären ütkärgändä Rusiä ğäskäre köçlärenä tayana başlıy.
Robert Crews, Rusiä imperiäseneñ şuşı xikmätle säyäsäte bügenge köngä inde turıdan-turı küçerelä almasa da, anı öyränü bik faydalı bulır ide, di. Xäzer, misal öçen, möselmannar şaqtıy bulğan Britaniädä alarnıñ ber häm berböten xäyäten, üzenä kürä ber möftiäten qoru turında uylanalar. Britaniädäge islamnı şulay oyıştıru andağı möselmannarnı britan cämğiätenä quşu eşen ciñeläyter ide digän faraz belderä tarixçı Robert Crews.
Kärim Kamal