Bügenge tügäräk östäl söyläşüe bik qızıqlı häm üzençälekle. Çönki bezneñ keçkenä studiädä beryulı altı uqıtuçı, qızıqlı şäxeslär häm möläyem xanımnar utıra. Alar Rusiä töbäklärennän, ayırım alğanda Irımburdan, Mariı respublikasınnan, Stavropol' kraennan kilgän tatar tele uqıtuçıları.
Tügäräk östäldä qatnaşuçılar belän tanıştırıp kitäm.Irımbur ölkäse Totski rayonı Ämirxan awılınnan Dilä Yosıpova; Mariy El respublikasında radioda eşläwçe Älfiä Gabdullina; Irımbur ölkäse Severnıy rayonındağı Baqay awılınnan Gölsinä Äbünagimova; Irımbur ölkäseneñ Biläy rayonında Alabaytal digän matur isemle awıldan kilgän Älfiä Möxämmätcanova; Stavropol' kraena kitkän milläşlärebezneñ ber onıqçığı Gölfinur Xäbibullina,ul İpat rayonınıñ Keçe Barxançak awılında yäşi häm Irımbır ölkäse mäğärifne üsterü töbäk ara üzägennän Lirida xanım Biktimerova.
Bu tapşırunı äzerlägändä «Azatlıq» bülegennän Gölnaz İlgizär qatnaşa, tapşırunı Rimzil Wäli alıp bara.
Şuşı yılnıñ mart axırında tatar tele uqıtuçılarnıñ böten Rossiä qorıltayı buldı. Anda biş yözdän artıq keşe qatnaştı häm bik qızıqlı çığışlar buldı. Başta plenar cıyılış, ikençe könne seksiälärdä ayırım mäsälälärne tikşerü buldı. Matbuğattağı qayber mäqälälärdä äytelgänçä, tatar tele uqıtuçıları anda bik küp bulmağan, yäki bulsa da, kilgäç çığış yasamağan, yäki anda waqıt citmägän dip äytälär.
Menä xäzer sez Qazanğa kilep, mäğärifne üsterü institutı qarşındağı maxsus kurslarda uqığannan soñ, Tatar kongressında bulğannan soñ, ber-beregez belän tanışqannan soñ, äydägez tağın ber tapqır ”qorıltay” ütkärik.Bu qorıltayda bez söyläşik, tatar telen uqıtu, tatar telen belü, anıñ kiläçäge – närsä aña qomaçawlıy, närsägä tayanıp barabız? Sez yäşägän töbäklärneñ häm Tatarstannıñ burıçları mömkinlekläre häm ğomumän, tatar teleneñ bügenge xäl, tuğan tel mäs’äläse, närsädän başlana ul? Närsä belän betä häm bezne närsälär kötä?
Dilä Yosıypova. Bezneñ Totski rayonda berniçä tatar awılı bar, läkin tatar mäktäpläre öçäw genä. Ul Xösäin urta mäktäbe, Ämirxan töp mäktäbe häm Mälek başlanğıç mäktäbe. Tatar telen öyränüçe balalarnıñ sanı yözgä dä tulmıy. Qızğanıçqa qarşı, bulğan mäktäplärneñ dä kiläçäge qızğanıç – ayanıç, alarnı kiläçäktä betü kötep tora. Bu mäktäplärne niçek bezgä saqlap qalırğa? Predmet bularaq tatar tele, ädäbiäte bezgä atnasına öç tapqır uqıtıla, mömkin bulğanda, bez komponentlardan östämä säğätlär alıp biräbez. Etnografiä tügäräge dä bik yaxşı eşli, ölkädä uzdırılğan konkurslarda qatnaşabız, Musa Cälilgä bağışlanğan konkursta bez ciñü yalladıq.
Rimzil Wäli. Tirä-yaq bit tatarça tügel, moña sez niçek ireşäsez? Balalar söyläşergä telime?
Dilä Yosıypova. Balalar söyläşergä teli, tatar telen barıtik tatar tele däreslärendä genä öyrätergä tırışmıybız. Tatar sänğate turında, tatar ädäbiäte turında, tatar tarixı turında başqa däreslärdä dä öyrätergä tırışabız.
Rimzil Wäli. Ä sezdä niçek, Gölsinä xanım?
Gölsinä Äbünagimova. Min unsigez yıl Baqay awılında tatar telen uqıtam. Min tatar telen bik yaratıp biräm. Qızğanıçqa qarşı,bez Qazannan da biş yöz kilometr çittä torabız, Irımburdan da biş yöz kilometr çittä torabız, balalar yaratıp uqilar tatar telen. Bezdä ber problema – kitaplar, däresleklär citmi. Ber däresleklär tuqsan ikençe yılnıñ, tawşalıp betkän alar. Qazanğa barıp, plakatlarnı, al'bomnarnı üzem alıp kilergä tırışam...
Gölnaz İlgizär. Ä menä Qazannan Tatar kongressı da bik küp däresleklär, kitaplar tarata dip söylädelär. Respublikada tağın şundıy närsä dä bar, ayırım rayonnar çittäge tatarlar küpläp yäşägän töbäklärdän şeflıq alalar, alarğa nindider konsert belän baralar. Sezdä andıy närsä barmı?
Gölsinä Äbünagimova. Andıy äyber yuq şul bezdä. Äsäkäy rayonında, mäsälän, şeflıq itä ikän Bögelmä rayonı, alar qunaqqa kilälär, täcribälärne urtaqlaşalar. Şundıy meropriätiälär ütkärep bulsa, bez bik şat bulır idek älbättä.
Rimzil Wäli. Bu inde Irımbur ölkäseneñ mäğärif üsterü üzäge wäkile Lirida xanım Biktimerova. Bu däreslek turında sez işetkänegez barmı?
Lirida Biktimerova. Problemalar ul küp inde. Bıyıl bezgä qağäz kilde, biräbez dip kitaplarnı.
Rimzil Wäli. Ä Qazanğa «Mäğärif» näşriätenä zayavkanı birergäme?
Lirida Biktimerova. Äye, ğarizanı waqıtında cibärdek.
Rimzil Wäli. Ä sez barığızda zayavkanı elek birgänegez barmı? Ölkä üzäge cıyamı alarnı?
Lirida Biktimerova. Zayavkalarnı cıyalar, läkin kitaplar qaytmıy.
Rimzil Wäli. Ä cibärälärme kitaplarnı, sez şunı işetkänegez barmı?
Lirida Biktimerova. Min anı añlap betä almıym. Awıl mäktäpläre nigäder ala almıylar kitaplarnı.
Rimzil Wäli. Monda bezneñ äle Biläy rayonınnan Alabaytal awılınnan Älfiä xanım utıra. Sezdä xällär niçek?
Älfiä Möxämmätcanova. Bezdä xällär äzräk naçarraq. Bez unbiş yıl tatar telen fakul'tativ itep kenä alıp barabız. Ber pokolenie bala çağıbız tatar telen belmiçä üste. Mäktäp direktorı küp yörde, küp tırıştı, kitaplar ezläde häm bıyıl berençe sıynıfta tatar telen öç säğät kerttek.
Rimzil Wäli. Berniçä yıl buyı sezdä tatar tele uqıtılmağaç, alarnıñ ata-anaları da yazmıy, uqımıy. Öydä ni teldä söyläşälär xäzerge tatar awıllarda?
Älfiä Möxämmätcanova. Kübesençä rus telendä söyläşälär. Läkin äytäse kilä, soñğı yıllarda bezneñ Alabaytal mäktäbe balaları Iyrıymburğa barıp, etnografik konkurslarda urınnar alıp qayttılar. Dimäk tatar tele, tatar kul'turası kütärelä başladı.
Çın tatar awılında yäşibez, läkin menä niçä buın bala-çağa tatar telen belmiçä, tatar ädäbiäten belmiçä üstelär. Bezgä şuşındıy bulışu kiräk – konkurslar bulğannarın, seminarlar bulğannarın belik bez, bez bit anı kürmibez, belmibez, işetmibez.
Rimzil Wäli. Gölfinur xanım, menä işetep torasız sez Irımbur xällären. Anda tatar mädäniäte, mäğrifäte revolyutsiägä qädär dä üsep kilgän, anda şäp gäcitlär, jurnallar çıqqan, mädräsälär bulğan. Ä sezneñ Stavropol'dä bit andıy traditsiälär yuq?
Gölfinur Xäbibullina. Min kollegalarımnı tıñlıym, minem xälem awırraq, çönki Stavropol' krayınıñ İpat rayonında tatarlarnıñ ber genä awılı. Min üzem mäktäp direktorı bulıp eşlim.Mäktäptä ike yöz citmeş biş bala.İke yöz tatarlar, alar barısı da tatarça söylilär. Bez alarğa berär säğät tatarça fakul'tativ uqıtabız. Däresleklärebez yuq, bulğan kitaplarıbız citmi.
Rimzil Wäli. Ä kem sezdä tatar telen uqıta?
Gölfinur Xäbibullina. Bezdä tatar telen belgän keşelär uqıta,üzläre uqımağan, ä uqıtuçı yuq.
Rimzil Wäli. Ä sez uqığanda tatar gäcitlär, kitaplar kürgänegez barmı?
Gölfinur Xäbibullina. «Azat xatın» ala idek, «Söyembikä» ala idek. Xäzer «Mäğärif» alabız.
Rimzil Wäli. Menä Mariy respublikası Qazanğa yaqın inde. Sezneñ yaqta, Mariy respublikasında, tatar mäktäpläre barmı?
Älfiä Gabdullina. Saf tatar mäktäpläre yuq inde. Mäktäplärdä tatar tele üzençälekle ber tel bulıp kerä häm atnasına öç märtäbä tatar tele, tatar ädäbiäte kerä. Bezdä kadrlar digän problema yuq, uqıtuçılar tatar telen institutlarda öyrängän.
Gölnaz İlgizär. Ä nindi problemalar tatar telen uqıtu buyınça Mari El respublikasında bar soñ? Ällä bötenläy yuqmı alar?
Älfiä Gabdullina. Bötenläy yuq disäñ dä bula!
Rimzil Wäli. Barısı da barmı: däresleklär dä, uqıtuçılar da, komp'yuterlar da?
Älfiä Gabdullina. Barısı da bar, balalar da tatarça söyläşä. Tatar tele kiräkmi digän balalar da bar, läkin anı problema dip sanamıym.
Rimzil Wäli. Äytegez äle, tatar tele kiräkme? Bolarğa närsä äytäsez?
Älfiä Gabdullina. Tatar tele bit alarnıñ iñ berençe işetkän telläre häm tatar telneñ kiläçäge zur. Bezneñ balalar tatar däreslärenä yaratıp kilälär, bez olimpiadalarda urınnar alabız.
Gölsinä Äbünagimova. Min balalarğa bolay dip äytäm: tatar tele xalıqara arenağa çığarğa tieş. Ul elektän ük törki tellär arasında xalıqara aralaşu tele bulğan häm bügen anıñ şundıy burıçı tağın äylänep qayta. Mäsälän min Qazaqstanğa barıp qaytsam, min tatar telendä aralaşam.Tatar tele öydä söyläşü öçen genä kiräkmi, ul başqa törki xalıqlar belän aralaşu öçen kiräk tä.
Bügenge tatar mäğärif aldında ike töp problema tora.Berençese – ul tatar mäktäplärne saqlap alu, ikençese – tatar telen zamança uqıtu. Ä monıñ öçen komp'yuter programmaları da kiräk, däresleklär dä, uqıtu da zamança bulırğa tieş.
Rimzil Wäli. Ä Qazanda andıy problema yuq, programmanı internettan suırtıp da alıp bula. Ä sezneñ balalarnıñ komp'yuterda tatarça yazğanı barmı, tatarça säxifäne açır öçen bit programma kiräkmi, sezdä barmı internet?
Gölsinä Äbünagimova. İnternetqa bez äle totışqanıbız yuq.
Älfiä Gabdullina. Bezneñ mäktäptä internet turında süz dä barmıy äle. Bıyıl berençe telefon ğına quyğannar äle mäktäpkä.
Rimzil Wäli. Ä sezneñ Stavropol'dä internet barmı, işetkänegez barmı tatar säxifälär turında?
Gölfinur Xäbibullina. Yuq, bezdä internet yuq.
Rimzil Wäli. Sez Irımbur ölkäseneñ mäğärif üzäge keşese bularaq niçek uylıysız, Lirida xanım?
Lirida Biktimerova. Bezdä ille cide mäktäp bar, etnokul'tur komponent belän mäktäp dip atala ul. Qaysıları natsional' programma buyınça uqular, qaysıları – rus mäktäplärdä uqığan tatar balalar öçen programma buyınça uqilar. Awıl mäktäpläre natsional' programmanı alalar. Bezdä öç säğät uqıtu mömkinlege genä bar.
Tatu ğına yäşäp yatabız, yılına öçär-dürtär seminar ütkäräbez tatar tele uqıtuçıları belän. Bıltır Äsäkäy rayonında, Abdullino rayonında, Ponomarevqa rayonında seminar ütkärdek, ber-berseneñ täcribäsen öyränäbez.
Rimzil Wäli. Ber küñelsez yağı bar bıyılğı uqunıñ. Monda uqıtuçılar cibärgän töbäklär üzläre bu eş belän qızıqsınalar. Dimäk millättäşlär dä anda bik ömetlänep yäşäp yatalar, xäräkät itälär. Bu kurslarnı oyıştırğanda cawapsız qalğan bik küp distälägän töbäklär bar. Niçek xäl itärgä soñ menä bu tatar telen uqıtu däräcäsen kütärü öçen?
Gölsinä Äbünagimova. İñ berençe äti-äni belän eşlärgä kiräk, alarğa añlatırğa kiräk – tatar telen belmägän keşe çit tellärne yaxşı belmäyäçäk ul, üzeneñ kul'turasın dä belmi ul. Tatar telen öyränü, ul kul'turanı genä öyränügä genä tügel, xätta bezneñ borınğı babalarıbıznıñ dinen totarğa da köç, yärdäm birä.
Rimzil Wäli. Tağı YEĞE digän närsä bar, barıtik däwlät imtixan bar häm anda sin tatar mäktäbendä uqığan diep tormıylar, tatar balası artta qala, uqırğa kermi. Şundıy xällär sezgä tanışmı?
Gölsinä Äbünagimova. Bezneñ balalar milli programma buyınça uqısalar da, hiç tä başqa balalarğa qarağanda rus telendä kim belem kürsätmilär. Ä tatar telendä YEĞE bulğanıñ bez monda kilep işettek kenä. Şunı bez üzebezdä ütkärep cibärsäk, bik äybät bulır ide.
Rimzil Wäli. Ä tatar klassında uqu başqa fännärdän YEĞE tapşıru öçen faydamı, zıyanmı?
Lirida Biktimerova. Fayda, zıyan tügel.
Älfiä Möxämmätcanova. «Sopostavitel'noe izuçenie russkogo i tatarsqoğo yazıykov» digän metodika bar. Şunda bik küp sintaksistan, grammatikadan temalar bar. İke telneñ uqıtuçısınıñ, rus telneñ dä, tatar telneñ dä bergäläşep ber programma tözemäskä.
Gölnaz İlgizär. Läkin mäktäp citäkçelege, rayonnıñ idarä citäkçelege mondıy eksperimentlarğa mömkinçelek biräme?
Älfiä Möxämmätcanova. Anıñ nindi qurqınıçı bar? Uqıtuçınıñ üzeneñ teläge bulsın. Alarnıñ bit teläkläre yuq. Zamança eşlämilär alar.
Rimzil Wäli. Sezneñ balalar mäktäptän çıqqaç proza, yäki poeziä äsärlären uqıp birä yäki söyläp birä alamı?
Dilä Yosıypova.. Älbättä birä. Konkursta qatnaşalar, üzläre yazıp qarağan balalar da bar
Rimzil Wäli. Tağı ber keçkenä detal'ne bögelep kitik äle. Tatar tele uqıtuçısı ğädättä küpme aqça ala eş xaqı?
Dilä Yosıypova.. Min äytä almıym, läkin monda kilgändä Zelenodol rayonında buldıq häm Tatarstandağı uqıtuçılar algan eş xaqı belän bezneñ Irımbur ölkäsendä alğan eş xaqın çağıştırıp qaradıq. Şunısı küzgä taşlana, Tatarstanda uqıtuçılar kübräk ala.
Rimzil Wäli. Ul däres nağruzqasınnan toramı, ällä ber däres öçen tüläwdänme, östämälärdänme?
Älfiä Möxämmätcanova. Östämälärdän. Şäymievnıñ pravitel'stvosı nıq bulışa. Şunısı kürenep tora, sizelep tora.
Dilä Yosıypova. Tatar teleneñ säğätläre az, şuña kürä uqıtuçılarnıñ xezmät xaqı bik az.
Rimzil Wäli. Ä nişlärgä soñ, balalarnıñ sanı kimi, tatar telen uquçıları az. Nişlärgä?
Dilä Yosıypova. Menä min üzem tarix tügärägen mäktäptä alıp baram. Atnasına öç säğät.
Rimzil Wäli. Tatar telen uqıtqan öçen küpme alasız?
Gölsinä Äbünagimova. Min biş meñ öç yöz tiräse. Tatar tele uqıtuçıları tatar telennän tış başqa däreslärne alıp bara.
Rimzil Wäli. Tatar telen uqıtuçılarnı ni öçen yaratam, alar proza äsärlären, şiğerlärne söylärgä öyrätälär, üzläre dä belälär. Beräregez söyläp biräme?
Dilä Yosıypova. (Üz şiğere)
Bäxetlemen, näsel tamırlarım
Borınğıdan, tirän qatlamnan.
Üz xalqımnıñ şejeresen saqlıym
Küz tidertmi cide yatlardan.
Törki babam qanı ağa mindä,
Näsel başım tatar – bolğardan.
Sabırlığım İdel buylarınnan,
Cır – moñnarım qırır Uraldan,
Buınnardan buınnarğa küçä.
Altınnardan qimmät ber miras
Yäşägändä ilem tele yuğalmas.
Tel barında xalqım yuğalmas.
Tarix uçağında küpme baylıq
Äylänsä dä qara kümergä
Bez bar äle cirdä, bez yäşibez.
Aşıqmağız bezne kümärgä.
Bez bar bit äle, bez yäşibez
İdel buyı, Seber, Uralda.
Çal tarixı millät çıqmas,
Tön uzğanda tañnar yaralap.
Tatar uqıtuçıları bulğanda
Tatarstanıbız bulğanda bez yuğalmabız!-
Rimzil Wäli. Bügen bezneñ tügäräk östäl söyläşüendä iskitkeç fidaqär şäxeslär, çın mögällimälär qatnaştı. Qızğanıçqa qarşı, mondıy milli canlı häm yuğarı äzerlekle uqıtuçılar artıq küp tügel. Çın tatar ruxlı mäktäplär şaqtıy siräk oçrıy. Tatar teleneñ däräcäse, anıñ kiläçäge, dimäk, ata-analardan, uqıtuçılardan tatar millätne, mäktäpne tä'min itüçe keşelärdän tora.