Oktäber ayı urtaları tatar xalqı öçen ğadi tügel. Qayğılı, qatlawlı, şaqtıy qarşılıqlı, mäğnäle könnär. Dürt ğasır elek yalğız İvan ğäskärläre tarafınnan Qazan yaulanip alınğan kön, tatarnıñ soñğı däwläte cimerelgän kön — xätär kön. Xäter köne.
Bu xäl 1552 yılnıñ, iske imlä buyınça, ikençe oktäberendä; yaña kalendar' buyınça, unikençe oktäberendä bulğan. Distä meñnärçä häläk bulğan tatarlar Qazan uramnarında tau—tau bulıp öyelep yatqan. Alarnıñ gäwdäläre Qazansu yılğası buylap aqqan. Niçek onıtasıñ mondıy faciğanı? Här yıl sayın, bigräk tä soñğı un—unbiş yılda, ğädättä unbişençe oktäberdä, yäki şuña yaqın könnärdä Qazan üzägenä milli xäräkät wäkilläre cıyıla. Çığışlar yasala. Annarı bergäläşep Söyembikä manarası yanına barıp, anda şähitlär ruxına doğalar uqıla. Tatarlar dürt ğasır elek bulğan xätär könne äle dä xäterdä tota, sabaq alu öçen, kiläçäk turında yilanır öçen. Ni öçen ciñelgänbez? Niçek bulğan ul xällär, tatar xalqı tormışına nindi tä'sir yasağan bu faciğäle waqiğa? Ä bügen millät niçek yäşärgä tieş häm qaya taba barırğa, niçek?
«Azatlıq» radiosınıñ Qazan bülegendäge tügäräk östäl söyläşüe menä şuşı turıda. Anda milli xäräkät wäkilläre qatnaşa: otstavkadağı polkovnik Yunus Kamaletdinov, kürenekle şağirä Bikä Räximova, fol'klorçı ğalim Räşit Yakfarov häm jurnalist, töp hönäre buyınça matematik Tälğät Bariev. Söyläşüne Rimzil Wäli alıp bara.
Yunus Kamaletdinov. Bu kön tatar xalqı öçen bik mäğnäle, bik awır kön, çönki bez üzebezneñ däwlätebezne yuğalttıq. 1552 yılnı oktäber ayınnan birle bügenge köngä qädär genotsid xälendä yäşibez, şunıñ öçen bez däwlätebezne yañadan ayaqqa bastırırğa tırışabız häm kiläçäktä üzebezneñ bäysezlekkä citeşergä. 1990 yılnı bez Deklaratsiä qabul itkän idek bäysezlek turında, läkin anı Mäskäw qabul itmi. Suverenitet digän süzgä bäylänä başladılar. Menä bu xäter könenä çığuıbız yañadan däwlätebezne buldıru, tatar xalqın yañadan ayaqqa quyu.
Bikä Räximova. Min Yunus äfände süzlärenä qarşı kilmim, ämma ömetsezlekkä birelergä dä yaramıy. Bu kön — 450 yıl buyı tatar xalqı milli añ belän yäşägän kön bu. Miña qalsa, bu bik zur kön. Min şuşı turıda keçkenädän ük işettem, bez milli añ belän üstek, bez ciñelsäk tä, ciñgänebezne beläbez. Ciñelep ciñü dip atar idem min bu könne.
Bezneñ xalıqnıñ añlı öleşe bik zur. Bu añlılıq bezneñ tarixnıñ härtörle mömkinlegennän faydalanırğa mömkinlek birä. Siksän tuğızınçı yılda bez anı bik şäp faydalandıq xäzerge könnärgä xätle. Şuşı yıllardağı cepçeklektänsoñ bik küp närsä eşlände bit: Qol—Şärif mäçete torğızıldı, şuşı bezne 1552 yılnı xäterdä totar öçen iñ zur häykäl, annan da zur häykäl bez quya almıybız. Bez xäterebezne yuğaltırğa tieş tügel.
Rimzil Wäli. Menä min üzem Başqortstannan. Bu könneñ faciğalı waqiğa ikänen monda kilgäç kenä beldem. Dimäk, min yäşägän tirälek häm milli mäğärif şundıy xäldä bulğan. Ä sezdä, Perm yaqlarında niçek, Räşit Yakfarov?
Räşit Yakfarov. Qazannı ciñü waqiğası işetelä inde, bez bala—çaqtanuq anı beläbez bäyetlär aşa: Söyembikä bäyete bezneñ yaqta bik populyar ide. Bu, çınnanda, zur facığa xalıq öçen dä, däwlät öçen dä. Faciğalar da törle bula. Menä xärbi ciñülär. Dönyada andıy xällär bik borınğıdan bulğan. Ğömer buyı ciñelep yäşägän xalıqlar xäzer nindi kütäreşlärgä ireştelär! Bezdä ber waqıtta ciñelgänbez, läkin rux yağınnan bezneñ xalıq isän qalğan.
Bez ni öçen xäter könen uzdırabız? Xalıqnıñ xäteren saqlap, ruxın yañartu cibärep öçen bez anı ütkäräbez. Xalıqnıñ ruxı bar ikän, ul üzeneñ dönyadağı xälen üzgärtä ala. Menä şuşı öçen bez şundıy waqiğalarnı faydalanıp, xalıqnıñ ruxın köçäytergä telibez.
Tälğät Bariev. Xäter köneneñ bik köçle häm kiñ säyäsi kontekstı bar. Bezneñ tatarğa kilgändä ber şiğar belän taswirlana: tatarlarnıñ däwläte bulğan häm bulaçaq. Soñğı yıllarda bu säyäsi kontekst kiñäyä bara. Qazannıñ meñellığın ütkärgändä, bu köç tä sizelde. Qazannı islam dönyasınıñ tönyaq nığıtması dip atağannar — bu çınnan da şulay. Bügen dönyada islam dinenä hocum barğanda, bu waqiğanıñ säyäsi ähämiäte tağı da arta, çönki 1552 yılı — ul dönyağa kolonial' sistema kilü waqıtları, bu yıllarda geografik açışlar başlana. Yevropa metropoliäläre üzenä koloniälär yullap ala başlıylar, Rusiädä könçığışqa, törki—tatar, möselman xalıqlar cirlärenä hocum itep alarnıñ da kolonial' imperiäse barlıqqa kilä başlıy. Tatarlar şuşı kolonial' säyäsätneñ berençe qorbannarı bula.
Rimzil Wäli. Ni öçen Qazan xanlığı cimerelgän häm başqa terelä almağan tulı däwlätçelek bulıp?
Tälğät Bariev. Mäktäplärdä tarixnı öyrängändä bezneñ balalar, yäşlär bu mä’säläne bik az belem alalar. Ğalimnär, tarixçılar xalıqnı ciñep bulmıy dip uylıylar: xalıq ciñelgän dip sanamıylar, xalıq yäşi, anıñ ruxı bar, kiläçäkkä anıñ ömete bar.
Rimzil Wäli. Ä ni öçen tatarlar Qazan xanlığı keşeläre ällä qaydan kilgän ğäskärgä qarşı tora almağan ikän?
Tälğät Bariev. Çönki şul waqıtta tatarnıñ däwläteneñ başında Çingizxan kebek yäki başqa lider bulmağan.
Rimzil Wäli. Qartlar häm yäşlär, uqığannar häm nadannar berläşä alğan mikän ul waqıtta, bezneñ xalıq berdämlege afät çıqqan ul waqıtta?
Bikä Räximova. Bezneñ xalıq berläşä alğan dip uylıym. Xalıqnıñ ber ciñüeneñ ber säbäbe — bezneñ xalıq demokrat. Böten dönyada bezneñ xalıqtan zurraq demokratnı kürgänem yuq. Mäsälän, bezneñ din şundıy. Tağın, minem elek äytkänem dä bar, qaydadır Voroneg tiräsendä Altın Urda häm Qazan xanlığında monastır' tözep cirgän büläk itep bezneñ xalıq.
Rimzil Wäli. 2006 yılda salqın oktäber könnärdä yaqutlarnıñ ziratların taşların häm tatarlarnıñ audarıp yörgän waqıtta, üzebezneñ millättäşlär arasında nindider şik kergän aralarğa. Küräsezme, tarqawlıq ğämällärdä bez däwlätebez, qazanıbız, şul waqıtta cimerelgän könne bez närsä eşli alabız?
Tälğät Bäriev. Älbättä yılap qına utırırğa tügel. Bez xalıqnıñ ruxın kütärü öçen sangät çaraların kübräk qullanırğa tieş, xalıq küñelenä kübräk taksir itergä uylıybız.
Rimzil Wäli. Ä nişläp töreklär az yöri başladılar soñğı waqıtta Qazanğa?
Tälğät Bariev. Minemçä ul propagandadan tora. Cämäğät oyışmaları eşe belän genä, xökemlät bu eşkä alınğanı yuq, ä xalıqnıñ ruxı bar.
Rimzil Wäli. Tatar milli xäräkätendä ğomumän nindi ideyälär aktual' soñ?
Tälğät Bariev. Tatarlarnıñ ber genä milli ideyäse bar — yañadan tatar milläten torğızu, tınıçlı sullar belän genä, demokratiä, paralamentarizm sullarına ğına tayanıp. Bez küptän äytep kiläbez, bez eçke xällärebez belän bäysez däwlät totarğa äzer bulırğa tieş. Tatarnıñ iñ berençe maqsatı häm burıçı şul bula. Dönya üzgärä, berzamannı Altın Urda däwläte cimerelgän, anı berkemdä cimermägän, ul üzennän—üze cimerelgän häm knyazleklär, şuluq Mäskäw knyazlege, üzeneñ däwläten kütärergä mäcbür bulalar. Bügenge Rusiäneñ kiläçäge minemçä bik ömetle tügel, çönki depopulyatsiä bara, bez tatarlar bügen däwlätebezne kütärep kitärgä häm İdel—Ural töbägendä başqa xalıqlar belän konfederativ däwlät buldırırğa tieş.
Rimzil Wäli. Saqlaw instinktı bezeneñ xalıqta barmı? Menä sine qısalar, endäşmi genä çitlätälär…
Yunus Kamaletdinov. Älbättä bar. Tatar xalqı köräşep bardı ğasırlar buyı. Ruxi yaqtan tatar xalqı berqayçanda ciñelmäde ul, xäzerdä tatar xalqı köräşü yulında. Xäzerge waqıtta bez tırışırğa tieş citeşkän şuşı suverenitetnı yañadan qaytırırğa — şunıñ öçen köräşergä tieş.
Tälğät Bariev. Ni öçen tuqsanınçı yıllarda bezneñ xalıq üz maqsatına ireşä almadı soñ? Bezneñ xalıq üzeneñ däwlätçelegen yañadan torğızırğa ruxı belän citmägän. İñ töp mä’sälä şuşı dip uylıym min. Menä däwlätçelek digän şiğarne kütär, xäzer xalıq bötenese dä däwläw bulıp çığar…
Rimzil Wäli. Tälğät Bäriev, bez närsä eşlärgä cıyınasız şuşı könnärdä?
Tälğät Bariev. Bu bit xristian küzennän qarağanda ciñelgän kön, şäxid keşeläre — alar Allanıñ iñ yaratqan bändäläre, urınnarı ocmaxta. Bu waqiğanı möselman küzennän qarağa kiräk. Bezneñ ul ciñelüebez kiläçäk ciñüebezneñ nigeze. Alar bit qapqanı açmağannar, alar suğışqannar. Xalıqara säyäsi küzlektän qarasañ, dönya tarixi kontekstınnan qarasañ, ul renessans çorında Yevropada ixtisad üseşe barlıqqa kilä. Xristiannarnıñ möselman xalıq qarşı poxodları oyışa, şuşı waqıtta Qazanğa ingliz injenerları kilä. Batler digän keşe bezneñ stenabıznı şartlata. Bezneñ citäkçebez naçar bulğan dip äytüe belän min hiç kileşmim. Möselman xalıqları bik köçle säyäsi basımda kolonial' hocumğa qarşı tora almıy. Nişlärgä digändä, Sovetlar ilendä bez bernärsädä eşli almadıq, radionı ğına tıñlap yata idek. Ämma küñelebezdä milli xis bar ide häm mömkinlek çıqqaç, bez kütäreldek — İrek maydanı tulı ide.
Rimzil Wäli. Ä sez bu könnärdä qaya bulasız, yaqınnarığızğa nindi fikerlär äytäsez, Bikä xanım Räximova?
Bikä Räximova. Min berqaya da barmıym, çönki barsam, awırıym häm yılıym, başqaça mömkin tügel.
Räşit Yakfarov. Min äle däwlätne yañadan torğızlıq, kilmäwdäge ruxıbız bulmaw turıda söylädem. Şul turında bezgä eşlärgä kiräk. Böten ädäbiät, sänğät, ideologik çaralarıbız, böten ideologik sistemabız şuña eşlärgä tieş. Bezneñ teatr, balet, operanıñ ideyäse, däwlätçelek ideyäse barıber bulırğa tieş. Bez uynap—kölep yörergä tieşle xalıq tügel. Fänebezdä, ädäbiättä xalıq öçen köräşüçe, üzeneñ millät öçen köräşüçe obrazlar küpme?
Rimzil Wäli. Bu xäter könendä bez qaya barabız, niçek ütkäräbez.
Tälğät Bariev. Bez sentäber başında akziälär ütkärdek xäter könen bilgeläp ütkärer öçen. Ä ütkärü buyınça bez unbişençe oktäberendä İrek mäydanına çığabız. Bu piketlarnıñ näticäläre bar dip uylıybız. Xalıqqa citkererlek öçen bik küp telekanal, radio buyınça da söylädelär, ğacitlärdä yazdılar törleçä, şuña kürä bıyıl İrek maydanına kübräk çığar dip uylıym xalıqnı.
Räşit Yakfarov. «Üzebez» digän yäşlärneñ oyışma bar, alar küp närsäne üz qulıbızğa alabız dip äyttelär. Bıyıl Qol—Şärif mäçete yanındağı mäydanında doğa qılırbız, dilär. Annarı häykäl bulaçaq urınına töşäçäkbez dilär. Minemçä, häykäl mäs’äläsendä bik matur süzlär yöri.
Tälğät Bariev. Barlıq millättäşlärne kiläçäk çaralarda qatnaşırğa çaqıram häm şunda küreşerbez.
Rimzil Wäli. Xörmätle tıñlawçılar, tatar xalıqnıñ ütkäne häm bügengese turında milli zıyalılar arasında fiker törle bulsa, bu tabiği xäl. Ämma 454 yıl elek bulğan olı faciğa häm millät yazmışı turında borçılu biik küplärne berläşterä. Uktaberneñ näq urtasında menä şul xaqta mäydannarda tağın da açıq itep äytelä.