Seber üzgärä. Tönyaqta yaña küllär barlıqqa kilä. Bulğannarı zuraya bara. Mäñgelek tuñ östendä tözelgän yortlar aqrınlap cirgä bata, yarıla. Häm ğalimnär bu üzgäreşlär kiläçäktä tağın da tizlänäçäk dip kisätä. Çönki küllär erü belän bergä alardan hawağa kümer häm metan gazı çığu da arta. Bu isä üz çiratında çir şarınıñ cılınuın tizlätä. Häm bu çılbır sıman däwam itä. Cir şarında cılılıq artqan sayın eregän küllär sanı da arta.
Mäñgelek tuñ dönyanıñ törle öleşlärendä bar. Ämma iñ anıñ iñ zur öleşe Rusiägä turı kilä. Ğalimnär isäpläwençä mäñgelek tuñ Rusiäneñ 100 million hektar öleşen qaplağan. Mäñgelek tuñ, Veçnaya merzlota töşençäsen dä berençe märtäbä 1920 yıllar axırında rus ğalime Mixail Sumgin qullana başlağan.
Ämma ber ğasır da ütmästän xäzer ğalimnär bu tuñ çınnan da mäñgelekme digän şik belderä başladı.
Quşma Ştatlardağı California-Los Angeles Universitetınıñ geografiä professorı Larry Smith Seberneñ 1970-nçı yıllarda häm 2004 yılda ğälämnän, yasalma iärçennän töşerelgän fotoların çağıştırıp qarağan. Häm ul räsemnärdä küllärneñ ğömümi öslegeneñ 12 protsenttan da kübräk artuın açıqlağan.
Seberneñ könyağında, mäñgelek tuñ nıqlı bulmağan öleşendä isä küllär şundıy uq tizlek belän kimi bara. Çönki tuñ erep su, aqrınlap cirgä señä.
Bu biredäge qırğıy tormışqa bik nıq täesir itä. Qoşlar çebeşlären üsterer öçen başqa urınnar ezlärgä mäcbür. Seberneñ tönyağındağı qayber urınnarda isä berençe märtäbä bursıq kebek keçkenä imezüçelär kürenä başladı.
Bu üzgäreşlärneñ täesiren keşelär dä sizä. Qayberäwlär mäñgelek tuñ östendä tözelgän yortlarınnan küçenep yortların cirgä batudan niçek tä bulsa qotqarıp qalırğa tırışa.
Küllärne öyränüçe ğalimnärneñ AQŞ-Rusiä urtaq törkeme äğzası, Yakutskidan beraz tönyaqtaraq urnaşqan ber keçkenä awılda berniçä ay buyı yäşägän häm şunda erüçe küllärne öyrängän Katie Walter "Hawa alanı yanında, yäki Yakutskinıñ başqa küp kenä öleşlärendä uramnan ütkändä yortlarnıñ çirgä batqanlığın, xätta täräzälärneñ cir astına kerä başlağanlığın küräseñ" di.
Şul uq waqıtta Seber buylap xäräkät tä qıyınlaşa bara.
"Cirneñ tuñğan çağı cir östennän yörü öçen iñ yaxşı çaq. Ämma cılılıq arta bara. Şuña kürä yıl eçendä cir östennän yörep bula torğan könnär sanı da kimi bara. Çönki cäyen cir sazlıqqa äylänä häm anıñ buylap yörü dä qıyın bula" di Walter.
Häm Seber problemaları seber xalqınıñ ğına probleması bulıp qalmıy.
Walter Seberdä mäñgelek tuñ erü belän bergä hawağa metan gazı çığu da elek isäplägännän 5 märtäbä kübräk artqanlığın açıqlağan.
Metan isä cirdä yapma täesiren ayıruça arttıra torğan gaz. Anıñ yapma täesiren arrtıru köçe kümer gazınıqınnan 20 märtäbä zurraq.
Şulay itep Seber cir şarı cılınudan zıyan kürü belän bergä üz çiratında ul cılınunı arrtıruğa da öleş kertä bulıp çığa.
Walter Seberdäge mäñgelek tuñnıñ erüen berzaman şartlarğa torğan säğätle bomba belän çağıştıra.
Moñarçı ğalimnär üzläreneñ bu ğasırdağı Klimat üzgäreşe farazlarında Seberdä hawağa çığuçı metan gazı külämen häm anıñ çınlıqta ni qädär täesir itäçägen isäpkä almıy ide.
Walter äytüençä, cılınunı Yakutskida yäşäwçelär dä sizgän. Häm xäzer alar, dönya çınnan da cılına bara ikän, dimäk alar yäşägän urınnı da berzaman diñgez qaplap kitäçäk dip borçıla.
Naif Aqmal, Praga.
Ämma ber ğasır da ütmästän xäzer ğalimnär bu tuñ çınnan da mäñgelekme digän şik belderä başladı.
Quşma Ştatlardağı California-Los Angeles Universitetınıñ geografiä professorı Larry Smith Seberneñ 1970-nçı yıllarda häm 2004 yılda ğälämnän, yasalma iärçennän töşerelgän fotoların çağıştırıp qarağan. Häm ul räsemnärdä küllärneñ ğömümi öslegeneñ 12 protsenttan da kübräk artuın açıqlağan.
Seberneñ könyağında, mäñgelek tuñ nıqlı bulmağan öleşendä isä küllär şundıy uq tizlek belän kimi bara. Çönki tuñ erep su, aqrınlap cirgä señä.
Bu biredäge qırğıy tormışqa bik nıq täesir itä. Qoşlar çebeşlären üsterer öçen başqa urınnar ezlärgä mäcbür. Seberneñ tönyağındağı qayber urınnarda isä berençe märtäbä bursıq kebek keçkenä imezüçelär kürenä başladı.
Bu üzgäreşlärneñ täesiren keşelär dä sizä. Qayberäwlär mäñgelek tuñ östendä tözelgän yortlarınnan küçenep yortların cirgä batudan niçek tä bulsa qotqarıp qalırğa tırışa.
Küllärne öyränüçe ğalimnärneñ AQŞ-Rusiä urtaq törkeme äğzası, Yakutskidan beraz tönyaqtaraq urnaşqan ber keçkenä awılda berniçä ay buyı yäşägän häm şunda erüçe küllärne öyrängän Katie Walter "Hawa alanı yanında, yäki Yakutskinıñ başqa küp kenä öleşlärendä uramnan ütkändä yortlarnıñ çirgä batqanlığın, xätta täräzälärneñ cir astına kerä başlağanlığın küräseñ" di.
Şul uq waqıtta Seber buylap xäräkät tä qıyınlaşa bara.
"Cirneñ tuñğan çağı cir östennän yörü öçen iñ yaxşı çaq. Ämma cılılıq arta bara. Şuña kürä yıl eçendä cir östennän yörep bula torğan könnär sanı da kimi bara. Çönki cäyen cir sazlıqqa äylänä häm anıñ buylap yörü dä qıyın bula" di Walter.
Häm Seber problemaları seber xalqınıñ ğına probleması bulıp qalmıy.
Walter Seberdä mäñgelek tuñ erü belän bergä hawağa metan gazı çığu da elek isäplägännän 5 märtäbä kübräk artqanlığın açıqlağan.
Metan isä cirdä yapma täesiren ayıruça arttıra torğan gaz. Anıñ yapma täesiren arrtıru köçe kümer gazınıqınnan 20 märtäbä zurraq.
Şulay itep Seber cir şarı cılınudan zıyan kürü belän bergä üz çiratında ul cılınunı arrtıruğa da öleş kertä bulıp çığa.
Walter Seberdäge mäñgelek tuñnıñ erüen berzaman şartlarğa torğan säğätle bomba belän çağıştıra.
Moñarçı ğalimnär üzläreneñ bu ğasırdağı Klimat üzgäreşe farazlarında Seberdä hawağa çığuçı metan gazı külämen häm anıñ çınlıqta ni qädär täesir itäçägen isäpkä almıy ide.
Walter äytüençä, cılınunı Yakutskida yäşäwçelär dä sizgän. Häm xäzer alar, dönya çınnan da cılına bara ikän, dimäk alar yäşägän urınnı da berzaman diñgez qaplap kitäçäk dip borçıla.
Naif Aqmal, Praga.