Bügenge tügäräk östäl söyläşüendä Tatarstanda, Rusiä töbäklärendä şuşı berdämläşü köne niçek ütär, kem nindi bayraq astında berdämläşä, qaya bara, närsä eşlärgä cıyına digän şiğärgä älege mäsäläne belüçe, milli xäräkätne yaxşı añlawçı häm şulay uq dini ğämällärdä qatnaşuçılar üz fikeren äyterlär. Bügenge äñgämädä Tübän Novgorodtan Damir Möxetdinov, Qazannan Aydar Xabetdinov, Qalugadan Rawil Yaxeev häm jurnalist Räfis Cämdixan qatnaşalar. Äñgämäne Rimzil Wäli alıp bara.
Rimzil Wäli. Qaluğa – Rusiäneñ üzäge, Qalugada tatarlar da xätsez yäşi, alarnıñ milli mädäni möxtäriäte bar. Niçek sezneñ qaraşığız şuşı dürtençe noyäbergä, Rawil äfände?
Rawil Yaxeev. Bu böten Rossiäneñ bäyräme. Rossiä xalıqqa duslıqta torırğa, tolerant bulırğa. Şuşı waqıtta bernindi ekstremistlarnıñ, skinxedlarnıñ eşläre bulmasın. Bezdä şundıy ğämällär bar, faşizm svastikaların, «çurka» diep yazalar.
Rimzil Wäli. Sarılar, qaralar, «çurkalar» bulğaç, Rusiäneñ berdämläşü bulamı soñ?
Rawil Yaxeev. Yuq, bulmıy.Rossiä berdäm bulsa, här xalıqnıñ mädäniäte, tele bulsın.
Rimzil Wäli. Ä dürtençe noyäber könne sez üzegez qa yä bulasız?
Rawil Yaxeev. Mine Berdäm Rusiä partiäse mitingta tatarlar isemennän çığış yasarğa çaqırdı.
Rimzil Wäli. Sez anda tatarlar turında äytäçäksezme?
Rawil Yaxeev. Älbättä äytermen.
Rimzil Wäli. Menä qayber töbäklärdä başqa partiälär Putin räsemen kütärep, Berdäm Rusiä partiäsen qısıqlap cibärä başladı bit. Yekaterinburgta Dumağa berniçä keşe kergän, Samarada mernı alıştırdılar. Bu nindi berläşü bula inde? Rwatan partiäse yäki Tormış firqäse qomaçawlamıymı buberläşügä?
Rawil Yaxeev.Bez üzebez Berdäm Rusiä belän kileşü yazdıq, tatarlar avtonomiäse belän Berdäm Rusiä üzebezneñ eşlären alıp barırğa, mädäniätne kütärergä, din turında. Alar bezgä Saban tuynı, Musa Cälilneñ könen ütkärergä bulıştılar.
Rimzil Wäli. Şulay itep, firqälär härkem üzençä kürsätä. Kürsätä Berdäm Rusiä firqäse, üzen kürsätergä tırışıp, başqa firğälär moña qädär andıy tawış birmädelär. Ä äle bit Başqortstan, Tatarstan bar, başqort, tatar oyışmaları bar. Qaysı firğa qaysı tamğa astına basırlar häm nindi berdämlekne küz aldına kiterälär ikän?
Qazanda berdämläşügä milli xäräkät wäkilläre, ruslardan poplar, tatarlardan mullalar niçegräk qarıy häm däwlät oyışması buberläşügä, urıs bäyrämgä nindi käyeflär bar?
Räfis Cämdixan. Qazanda ğomumän ällä nindi tarqalış yuq. Bezdä xalıq barıber berdäm, urısı da, tatarı da, çuaşı da. Başqa Rusiä töbäklärennän ayırmalı bularaq, Qazanda ber millät ikençesenä tökerep qarap yörmi. Bäyräm bulğaç inde, mäktäplärdä törle çaralar ütkärelä, bälki mäydannarğa da çığuçılar, däwlät oyıştırsa, bulır äle. Şähärlärdä, rayonnarda zur konsertlar ul könne bula. Qazanda Salix Säydäş isemendäge konsert zalında zur tamaşa bulır.
Tatarlar bu bäyrämgä niçekter bitarafraq qarıy. Däwlät quşqan diep, mäydannarğa çığıp bulmıy bit.
Rimzil Wäli. Tatar küñelendä, möselman küñelendä bu könne nindi käyeflär uyanır ikän?
Räfis Cämdixan. Tatarstanda bu bäyrämgä ällä nindi ixtiac yuq. Rusiä töbäklärendä tatar oyışmaları, möselman oyışmaları bu bäyräm uñayınnan çara uzdıra ikän. Bu bik äybät. Ä Tatarstannıñ moña ällä nindi ixtiacı yuq.
Rimzil Wäli. Ütkän yılnı dürtençe noyäberdä bäyräm ütkärelde. Tübän Novgorodta şul turıda bik qızıqlı forum uzdı. Anda möselmannarnıñ da tigezlek kiräk meñ tuğız yöz bişençe yıldağı kebek şiğärlär äytelgän ide, yäğni bu bezneñ dä bäyräm, bezneñ dä üzebezçä yörergä xaqıbız bar. Bıyıl da öçençe-dürtençe noyäberdä Tübän Novgorodta Rusiäneñ Allağa ışanuçıları, “Berdämlek häm tatulıq” digän böten Rossiä forumı ütkärelä. Bu forumnıñ programmasında tügäräk öställär, bik märtäbäle ğalimnär, törle din wäkilläre kilep, ütkärälär ikän monı. Bu eşne Rusiäneñ möftilär sovetınıñ İdel-buyı federal' okrugınıñ wäkilçelege, Tübän Novgorod diniä näzaräte oyıştıra. Tübän Novgorodnıñ diniä näzaräteneñ citäkçeseneñ urınbasarı Damir xäzrät Möxetdinov häm şuşı forumda härwaqıt qatnaşuçı tarix fännäre doktorı Aydar Xäbetdinov äytsennär äle, bu forumda tatarlarğa, möselmannarğa fayda bulamı? Forumğa kem, niçek äzerlänä?
Damir Möxetdinov. Allağa şöker, möselmannar bıyıl tağın ber forumnı uzdıraçaq, ütkän yılnı bez berençe forumnı täqdim ittek. Bıltır bu forumnı ütkärgändä, bik küp mäşäqätlär kilep çıqtı. Bezgä nigä sez tatarlarnı ruslardan, möselmannarnı xristiannardan ayırasız, digän sorawlarnı birä başladılar. Bıyıl din häm xökümät citäkçelekläre bu forum älbättä kiräk dip sanadılar. Anıñ matdi asılı bar – möselmannarnıñ öçençe syezdı yöz yıl elek Tübän Novgorodta ütkärelde, şulay uq Rossiäneñ berençe möftiyena Möxämätcan Xösäyenovqa ike yöz ille yıl tula bıyıl. Häm Rossiäneñ parlamentarizmnıñ yözyıllığın ütkäräbez bıyıl. Soñğı waqıtta Rusiädä däwlät urıslar öçen dip işetä başladıq. Gruzinnarnı, azärbäycannarnı, tatarlarnı urıs şähärlärennän quarğa kiräk digän fikerlär bar. Şuña kürä möselmannarnı berläşterä torğan forumnar bik möhim, bik kiräkle.
Bügenge köndä Osnovı pravoslavnoy kul'turı digän däresne mäktäplärgä kertergä tırışalar. Balalar baqçasında tatar, azärbäycan, törek sabıylarnı çuqınırğa öyrätälär. Tatarstan Prezidentnıñ fikere döres, bügenge könne andıy däresne kertü äle irtä, möselmannarnıñ ayırım fikere bar, läkin alarnı bik küp keşelär tıñlarğa telämilär.
Rimzil Wäli. Forumda bu säyäsi mäs’älälär, xoquqi mäs’älälär tikşereläme? Häm bu äyberlärne tıñlarlıq qolaqlar bulırmı? Räsmi xäkimiät, urıs din wäkilläre, zur analitiklar, deputatlar?
Damir Möxetdinov. Bügenge köndä bik küp ğälimnär bu forumda qatnaşırğa rizalıq birdelär. Yaza torğan, uqıy torğan keşelär kilergä riza, çönki alar bez kebek urıs dinen mäktäplärgä kertü döres tügel dip uylılar.
Rimzil Wäli. Aydar, şundıy çaralarnı uzdıru Qazanda, Irımburda, Mäskäwdä nindider qarşılıq uyatmıymı Qazanağa, Irımburğa al'ternativa dip äytü yuqmı? Bu forumnıñ ähämiäten häm maqsatın niçek añlıysıñ?
Aydar Xäbetdinov. Bu bit böyek atalarıbıznıñ qararları – Nijgarda uzğan öçençe syezdı. Häm şuşı qorıltayda qatnaşqan ike möfti Ğalimcan Barudi häm Ğäbderaxman Räsüli. Bu säbäptä yöz elek bulğan öçençe syezdnıñ qararları çın tormışqa äwerelgän. Xäzerge waqıtta Rusiä möselmannarı ike taraf arasında tora, berse – radikal' islamçılıq, ä ikençe – konstitutsiädä qarar itelgän dönyawi däwlätneñ prinsipnı bozu. Bu bigräktä prawoslaw çirkäwläreneñ pozitsiäse. Rusiä möselmannarı yöz yıl elek häm xäzerge waqıtta Rusiä konstitutsiäsenä xörmät itälär.
Tübän Novgorod – ul bit İdel-buyı federal' okrugnıñ üzäge. Tatarlardan, başqortlardan siksän protsent artıq monda yäşi. Bu säbäptä Tübän Novgorod alarnıñ legal' üzäge bulıp tora. Ä Qazan-Ufa arasında problemalar bar. Şuña kürä Tübän Novgorod İdel-buyı okrugnıñ başqalası, bu bezneñ öçen urtaq mäydançıq.
Rimzil Wäli. Bügenge äñgämädä eşlärebezneñ çığışlarıbızdan şul añlaşıla – Rusiä berdämlegen härkem üzençä añlıy. Berdämlek yulları menä şulay bik qatlawlı.