Noyäber başında törle säyäsi, ictimaği waqiğalar, bäyrämnär küp bula. Moña qadär cidençe noyäber – iskeçä äytkändä oktäber bäyräme ütä ide. İnde ike yıl Rusiä berdämläşü şul köne dip dürtençe noyäberne östän kürsätep dip bulsa da ütkärergä tırışalar, ä bit altınçı noyäber Tatarstan Konstitutsiäsen qabul itkän kön bar. Meñ tuğız yöz tuqsan ikençe yılda, şuşı dokument qabul itkännän soñ, respublika tormışında, xalıq tormışında yaña tarix başlandı. Xäzer wazğıyät üzgärde, qayber zakonnar da üzgärde, xakimiät, säyäsi köçlärneñ quyılışı da üzgärde. Menä şuşı konstitutsiä turında kiñäşärgä Azatlıq radiosına Qazan bülegenä tügäräk östäl söyläşüenä çaqırıldılar bik qızıqlı häm zur keşelär. Möstäqillek deklaratsiäsen äzerläwdä qatnaşqan akademik, Tatarstan xalıq deputatı İndus Rizak ulı Tahirov häm täcribäle xoquqçı Tatarstan Respublikasınıñ Konstitutsiä mähkamäse räiseneñ urınbasarı, şulay uq Tatarstan möstäqillek öçen köräşkändä üzeneñ öleşen kertkän şäxes Änäs Ğäziz ulı Ğataullin. Şulay uq ictimaği xäräkät yäki xalıq wäkile Midxät Akbaşev. Tapşırunı Rimzil Wäli alıp bara.
Rimzil Wäli. Berençe soraw: Bu zur bäyrämme bügen, iskä töşerergä layıqlımı anı? Niçek itep fiker yörtik bu könnärdä? Bäyrämnär kübäyde bit äle. Sezneñ öçen bäyrämme bu, altısı, ällä dürteseme, cideseme?
Änäs Ğataullin. Min öçen alarnıñ berse dä bäyräm tügel.
Rimzil Wäli. Anıñ mäğnäse nindi, ni öçen bez anı iskä alabız?
Änäs Ğataullin. Yurist bularaq, altınçı noyäber — ul, berençedän, Konstitutsiä köne, ikençedän, bez anı üzebezneñ professional bäyräm dip tä xis itäbez. Altınçı noyäberne bez ni öçen bäyräm itergä uyladıq soñ? Tuqsanınçı yılnı min konstitutsiä tözätçelege Komitetınıñ räise bulıp eşlädem. 1990 yılnıñ utız berençe avgustında bu bezneñ deklaratsiäne qabul itkän könendä Respublikanıñ Yuğarı Sovetında tarafınnan Respublika Prezidentı citäkçelegendä Konstitutsiä komissiäse oyıştıru turında qarar qabul itelde. Konstitutsiä komissiäsendä Yuğarı Sovet әgzäläre, xalıq deputatları kerdelär häm alarnıñ däwamlı, centekle, kollektiv icatı näticäse bulıp şuşı bezneñ bügenge köndäge Konstitutsiä bulıp tordı. Konstitutsiä proyektın meñ tuğız yöz tuqsan berençe yılnıñ utız berençe dekaberendä böten xalıq tarafınnan fiker alışu öçen Watanım Tatarstan, Respublika Tatarstan gazetalarında basılıp çıqtı. Biş meñnän artıq täqdim häm tözätmälär tuplandı. Tuqsan ikençe yılda may ayında Yuğarı Sovetnıñ unınçı sessiäsendä Töp zakon berençe utırılışta qabul itelde.
Rimzil Wäli. Anı Mäskäwdä, çit ildä xurlamadılarmı?
Änäs Ğataullin. Çit il xoquqçıları tarafınnan xalıq—ara ekspertiza ütep, bu zakon Däwlät Sovetına qaralırğa kertelde.
Rimzil Wäli. Töp mäğnäsen beläse kilä.
İndus Tahirov. Anıñ mäğnäse şunda — ğomumän konstitutsiädä, aña qädär qabul itelgän deklaratsiädä ul Tatarstannıñ Rossiä belän mönäsäbäten bilgeläw. Deklaratsiäne açıp qarasaq, kürerbez, anda Tatarstan Rossiäneñ subyektı itelep kürsätelmägän. Monda ike fiker şul zamanda buldı. Deklaratsiäne qabul itik, läkin anda kürsätik — suveren däwlät Tatarstan ul, Rossiä federatsiäsenä kerä. Bez başta moñarğa qarşı çıqtıq, suverenitet tulı räweştä iğlan itelergä tieş, şunnan soñ aña törle wäzğıätneñ çağılışların iskä totıp, üz üzebezne çikläw prinsipı barlıqqa kilergä tieş. Bez Rossiä sostavında idek, meñellıq tarixıbız bar, ekonomik, kul'tura bağlanışları bar. Şulardan çığıp, üz—üzebezne çikläw mömkinlege, bu üzebezdän çıygatorgan, läkin baştan möstäqillek iğlan itü. Bu xalıq fikere, çönki meñ tuğız yöz tuqsan ikençe yılda yegerme berençe martında referendum şuşı deklaratsiäne xuplap çığu, xalıq yaqlap çıqtı. Xalıq tarafınnan nığıtılğan deklaratsiä ul çın mäğnäsendä konstitutsiäneñ töp nigeze ide.
Rimzil Wäli. Xalıq fikere digändä, Midxät äfände, sez xalıq arasında küp bulasız. Xalıq şuşı turıda nilär uylıy?
Midxat Akbaşev. Möselmannarnıñ ike bäyräme bar. Berse ütep kitte — uraza bäyräme buldı, ikençese — Qorban bäyräme. Şul yaqtan qarağanda, bu möxtäräm millättäşlär arasında bötenläy qarşı fikerle bulıp çığam.
Rimzil Wäli. Konstitutsiä buyınça härkemneñ üz fikeren irken itep äytergä xaqlımı? Ällä utırtırğamı anı?
Änäs Ğataullin. Konstitutsiä nigezendä härber keşeñ üz fikere bulırğa tieş. Konstitutsiä tulısı belän referendumğa çıqmadı bit. Konstitutsiä iğlam itelde, basılıp çıqtı. Ä referendumğa bez nindi sorawlarnı çığardıq? Berençese — suverenitet turında, Tatarstan Respublikası üze suveren däwlät bulu turında. İkençese — Rossiä belän bulğan mönäsäbäte. Tatarstan Respublikası Rossiä belän wäkäläte här ike yaqqa da qarağan eşlärne tapşıru turında kileşü nigezendä assotsiäläşkän suveren däwlät Şuşı bilgelämäläre turında xalıq üz fikeren äytte. 2000 yılnıñ iyün ayında Konstitutsiä sudı bezneñ konstitutsiäneñ matdälären alarnı Rossiä konstitutsiäsenä turı kilmi dip alarnı yuqqa çığardılar.
Rimzil Wäli. Tormışta närsälär üzgärde şuşı Konstitutsiä matdäläre üzgärü näticäsendä?
İndus Tahirov. Rossiä konstitutsiäse bezneñ konstitutsiädän soñraq qabul itelde. Härber konstitutsiädä puşkalarnıñ öleşe bar. Rossiä konstitutsiäse atış näticäsenä barlıqqa kilde. Rossiäneñ prezidentı parlamentnı ciñep, üz proyektnı täqdim itte.
Rimzil Wäli. Qızıq äkämät bar. Min xätärlim, 2003 yılnı unikençe dekaberendä kübebez barmadıq tawış birergä. Fälän yıl ütte, Rossiä konstitutsiäse bezne yaqlıy, bezgä ğäziz bulıp kürenä başladı. Menä nindi paradoks. Ni öçen alay ikän ul?
Änäs Ğataullin. Çönki şuşı yıllar eçendä bez barıbızda nıqlap üzgärdek. Bez üzebezne çın mäğnäsennän möstäqil itep sizä başladıq, şuşı möstäqillek bezneñ qanğa señde. Tatar xalqı, elek—elektän däwläte xalıq bularaq, anıñ qanında şuşı däwlätçelek yäşäp kilgän häm şuşı könnär anı uyattı. Qan çaqıruı aqılnı da üzgärtte, bez üzebezneñ möstäqillekne tağın da nığraq sizä başladıq. Bezneñ deklaratsiäge berkemneñ dä tigäne yuq äle. Läkin tiärgä tırışular buldı. Rossiäneñ Verxovnıy Sovetında yasağan çığışında Waleri Zor'kin referendum aldınnan äytte: ägär dä quyılğan sorawğa äye digän cawap birelsä, bu bäysezlek iğlan itü öçen nigez bulaçaq.
Rimzil Wäli. Şul Zor'kin Prezident Parlament belän suğışqanda bötenläy yaña xakimiätne üzeneñ eleke konstitutsiä qanunnarın üzgärtä üze fatixa birep ta quydı inde.
Änäs Ğataullin. Häm üze şuşı bäreleştä qorban buldı, çönki Konstitutsiä sudı üzeneñ wäkälätlären bozıp, säyäsätkä kerep kitte Zor'kinğa gönah itep kürsätelde. Anıñ süzläre döres, deklaratsiägä dä, Konstitutsiägä dä, referendumğa da tel tidergän keşe yuq. Alar kiläçäktä üz süzlären äytäçäklär.
Midxat Akbaşev. Xalıq bezneñ xäzer söylägän millättäşlärebez niçek äytä, alarnıñ fikerlären dä künä torğan.
Rimzil Wäli. Xäzer konstitutsion mähkämä konstitutsion saqlawçısı bar, närsä eşli bu zakon xäzer?
Änäs Ğataullin. Bezneñ zakonçılıqnı östän qarap torğan orğannarı bar. Alarnıñ däwerendä tuqsan ikençe yılda altınçı noyäberendä qabul itelgän bezneñ konstitutsiägä illedän artıq täqdimnär, üzgärtülär kerttelär. Alar Rossiä zakonnarına turı kilmilär ikän. Bezneñ Däwlät Sovetı üzeneñ utırışında 2002 yılda 19 aprel' ayında konstitutsiäneñ ikençe redaksiäsen qabul itte.
Rimzil Wäli. Tatarstan respublika digän üşänçelekle däwlät barmı, yuqmı?
Änäs Ğataullin. Üzgäreşlär ütkäç, suverenlıq turında deklaratsiägä nigezlänep, Tatarstan respublikası şulay uq suveren däwlät ikänlege töp zakonıbızğa yazılğan. Bezneñ ayırım mät'dälär Rossiä konstitutsiäsenä turı kilmilär, çönki bezneñ konstitutsiä 1992 yılnıñ 6 noyäberendä, Rossiä konstitutsiäsennän ber yılğa elegräk, qabul itelde.
Rimzil Wäli. Nindi qatlawlı şartlarda konstitutsiä qabul itelde, nilär genä kürmägän ul konstitutsiä. Bik faciğäle häm ğibrätle bulıp çıqtı bit bu.
Midxät Akbaşev. Xalıq arısında şundıy fiker bar ide — Rossiä konstitutsiäsen dä üzgärtergä. Parallel' bez dä üzgärtäbez, alar da üzgärtä.
Rimzil Wäli. Tatarstan prezidentı Mintimer Şäymiev äytkäläde andıy fikerne.
İndus Tahirov. Andıy fikerlär buldı, çınnan da. Bezneñ konstitutsiäneñ bik küp matdäläre demokratik häm küp räweştä xalıqara normalarğa turı kilä. Konstitutsiäneñ berençe proyektı xalıqara ekspertiza ütte.
Rimzil Wäli. Menä bügen bezneñ qanunnarıbız bar, konstitutsiäbez bar, anıñ mähkämäse bar, anıñ prezidentı bar. Dokument nindi wazifa başqara?
Änäs Ğataullin. Altınçı noyäber bit şuşı waqiğanı bilgeläw öçen anı bäyräm köne itep tä qabul ittelär. Zakonnar kitabında ul Tatarstan respublikanıñ konstitutsiä köne.
İndus Tahirov. Tatarstan respublikanıñ konstitutsiäsen saqlanu — dimäk anıñ bügene könne suverennıñ isänlege digän süz. Ägär dä ul isän ikän, bez bäysezlekkä omtıluıbıznı däwam itä torğan xalıq. Bu eş ciñel tügel, çönki çınbarlıq ul zakonnarğa qarağanda kübräk qatlawlı. Şuña qaramastan, bez bügenge könne şuşı konstitutsiägä tayanıp, şaqtıy zur eşlärne yasadıq. Tatarstan başqa regionnarğa qarağanda küpkä ayırılıp tora. Bez äytä alabız, monı konstitutsiä eşläde.
Rimzil Wäli. Respublika bulğaç, konstitutsiä bar. Konstitutsiä bulğaç, respublika bar. Bu respublikanıñ, bu konstitutsiäneñ yaqlawçılari, saqlawçıla