Professor Nataliä Möxämmätşina daimi yäşlär teması belän qızıqsına. Ä bügen bu tema milli tösmerläre belän dä qatlawlandı. Sotsializm çorında zäñgär ekrannardan bäyrämnärdä bulsa da milli cır, biyu nomerları kürengäli ide.Xäzer inde barlıq kanallarda da “russkie babki”. Millätlärne ber genä oçraqta iskä töşerälär. Ägär dä ütereş, suyış, faciğa bulsa. Menä şul buşlıqnı ğalimnärebez qullanalar. Nataliä xanım Möxämmätşina yäşlär, millätlär temasına bağışlap daimi tügäräk öställär uzdırıp kilä. Şundıy oçraşularnıñ berse Samar däwlät arxitektura universitetında uzdı. Yegerme biş student tatar, tacik, çeçen, äzerbäycan , gruzin milli üzäkläreneñ citäkçeläre belän oçraştılar. Maqsat – milli üzäkläreneñ eşçänlege belän tanıştıru ide. Şul uq waqıtta yäşlärneñ millätlärgä mönäsäbätlären dä belü ide.
Tügäräk östäl tiräsendä söyläşü arxitektura universitetınıñ muzey zalında uzdı. Äñgämä aldınnan yäşlär yıraq tarixqa da küz saldılar. Qorbannar, qobannaryu Şäxes kul'tı, Böek Watan suğışı, Fin suğışı qorbannarı häm uqu yortınıñ ğorurlığına äylängän böek şäxeslär. Pıyala tartmalar eçendä yöräk qılların teträtkeç eksponatlar. Yuğaltular turında muzey xezmätkäre bolay dide:
“ Barlıq yuğarı uqu yortları belän çağıştırsaq, bezneñ ul waqıttağı tözeleş institutı az yuğaltular kiçergänyu Bu yıllarda bezneñ institut belän Viktor Kruze citäkçelek itkän hä bu şäxesneñ izgelegen, aqıllığın bäyäläp betermäslek. Kruze belgeçlärne küz qarasıday saqlap qala alğan. Ul xättä kupes, xalıq doşmanı balaların üzendä uqıtqan. Ä bit başqa yuğarı uqu yortları bu balalarnı yaqın da kitermägännär.”
Studentlar belän oçraşuda tatar üzäge 17 yıllıq tarixına tuqtalsa, tacik, çeçen, äzerbäycan, gruzinnar 3- 5 yıllıq çorları turında söylädelär. Älegä Kavkaz häm Aziä wäkilläre künegü çorın ütkärgänlektän kübräk xoquq bozu yaqlarına tuqtaldılar.
Tatarnıñ üz zarı. Elekkege şähär türäläre cämğıätneñ sorawların işetmämeşkä salınğan. Ber uramğa Musa Cälil isemen birmäw turında äytelde. Şunda ber student äytep taşlamasmı: “Tatarstanda Musa Cälil uramı bardır, citkän.” Tatar liderı da cawapsız qalmadı: “Musa Cälil ğomum Soyuz däwläte faydasına qorban bulğan oluğ şäxes. Ä menä Tatarstannıñ Alabuğa şähärendä urısnıñ klassik şağiräse iseme belän uram da, muzey da bar. Ä bit Marina Svetaeva üzeneñ narasığa bağışlanğan şiğırendä “…yoqlamasañ yä tebya otdam psu tatarinu,”- dip yazıp qaldırğan digäç, zalda tınlıq urnaştı.
Fiker alışular tämämlanğaç, min yäşlärgä ber genä soraw belän möräcäğät ittem: “Söyläşü nindi tä'sir qaldırdı häm üzegez citäkçe bulsağız, komandagıyzğa qaysı millät keşelären alır idegez?” Cawaplar:
Bezneñ rus xalqı başqa millätlär turında bik az belä. Rus qızı bularaq çeçen qızlarına soqlanam, alar sılular. Çeçen yegetläreneñ xatın- qızğa bulğan mönäsäbätlärenä soqlanıp yäşim. Qızlarnıñ küñellären kürä belälär.
Aralaşu bik küñelle häm faydalı buldı.
Bu mäğlumat minem öçen tanış ide. Belgänemne iskä genä töşerdem.
Min üz qul astıma eşkä millätenä qarap tügel, ä hönäri ostalığına qarap alır idem.
Problemalar küpçelek şäxes belän bäylängän. Här şäxesneñ nigezendä ğailä tärbiäse häm intellektı yata.
Här millätneñ üzençälege bar. Sklad açqıçın tottırğinça ul keşene cide iläktän uzdıraçaqmın.
Üz komandama tatar keşesen alır idem. Anıñ elemtäläre yaxşı, ul cawaplı. Tağın rus keşesen alır idem. Ul küp belä. Anıñ xolqı üzençälekle. Yahudinı alır idem. Ul – aqıl iäse. Yevrey – töple keşe.
Söyläşüdä 19- 22 yäşlek yegetlär häm qızlar qatnaştı. Yäşlärneñ qiblaları, älbättä inde, döreskä oxşağan. Aldağı tormış üzençä tözätmälär kertüe bik tä ixtimal.
Şamil Bahautdin, Samar