Dönyada däwlät telläre bar, däwlätläre häm däwlät telläre bulğan xalıqlar üzlärneñ millätlären yaxşı itep üsterälär häm yäşilär. Däwlätläre bulmağan yäki üz däwläte çittä bulğan xalıqlar yözlärçä. Qaywaqıtta buınnan—buınğa küçep, üzlärneñ tellären, millätlären yuğalta baralar. Bügenge tügäräk östäl söyläşüe Yevropa cämäğätçelege, xalıqara xoquq normaları bu mä’säläne niçek xäl itä. Mäğlüm ki, töbäk tellär häm milli azsızlıqlar telläreneñ Yevropa xartiäse qabul itelgän ide, häm aña distädän artıq däwlät quşılğan häm bu xartiä şul däwlätlärdä eşli. Şuşı xartiägä Rusiä dä üzeneñ berençe imzasın 1992 yılda quyğan ide. Ämma läkin äle bu kerü tügel, Rusiädä yözaltmışlap millät bulsa da, biş — altı millionlap tatar Rusiädä yäşäsädä. Bügenge tügäräk östäldä şuşı temanı yaxşı belgän keşelär Böten tatar kongressı başqarma komitetınıñ iñ berençe räise bulğan çaqta uq şuşı protsessta qatnaşqan häm xalıqara konferensiälärdä qatnaşqan akademik, xalıq deputatı İndus Tahirov häm Ministrlar kabinetınıñ cawaplı xezmätkärläre, tellär buyınça komitetta eşläwçe Firaya Şäyxieva.
Rimzil Wäli. Firaya xanım, sez başlap alığız äle. Yañaraq qına Mäskäwdä tügäräk östäl buldı. Ällä Rusiä imzalıymı xartiäne, ratifikatsiä bulamı?
Firaya Şäyxieva. Rusiä subyektları xartiäne ratifikatsiä buyınça Mäskäwgä täqdimnär cibärde. Anda bez Tatarstanda däwlät tele bularaq häm subyektlarda tatar tele nindi xäldä, şunnan çığıp törle yөklämälәr aldıq. Bezneñ yöklämälärne Mäskäw bäyälägänçä artıq zur wazifalar alğan dip äytelgän süzlär dä buldı. Uzğan yılnıñ noyäber axırında Mäskäwdä regionnar buyınça eşläw ministrlığında şuşı xartiä buyınça tügäräk östäl oyıştırıldı. Bu tügäräk östälneñ iseme «Xartiäne ratifikatsiälauda bügenge täqdimnär häm nindi problemalar».
Rimzil Wäli. Bälki ratifikatsiälau säbäpläre digän mäğnä çıqmadımı anda?
Firaya Şäyxieva. Bezneñ kebek milli subyektlarğa kilgändä, çınnan da anıñ kübräk ni öçen Rusiä ber yıldan ğına şuşı kiñäşmäne uzdırırğa buldı digän sorawnı bez üzebez dä birdek. Bu kiñäşmäneñ ber uñay yağı bar. Bez minregionnıñ täqdimnären belergä kildek. Bu täqdimnärneñ iñ kiräk öleşe — Rossiä Federatsiäseneñ xartiägä kergändä tellärneñ urının bilgelärgä kiräk.
Rimzil Wäli. Yäğni haman bilgelämägänbez äle tellär urınıñ. İndus äfände, nişläp suzıla bu xäl? Ällä qurqalar, ällä äzerlek citmi.
İndus Tahirov. Çınnan da, Mäskäwdä bu mä’sälä berniçä tapqır tikşerelmi. Xökümät däräcäsendä dä, inde tügäräk östäl dä, konferensiä dä uzğan waqıtında. Anı Yevrosovet şuşı xartiäneñ avtorları häm Rossiäneñ milli eşlär buyınça ministrlıq oyıştırdı. Anda Rossiäneñ quşılu — quşılmaw mä’säläse quyıldı. Ägär dä Rossiä quşıla ikän, härber tel yäşäw garantiäsen alırğa tieş. Bügenge könne xökümät andıy garantiäne birä almıy. Bez üzebezneñ böyek telebez turında da alay äytä alabız.
Rimzil Wäli. Ä bit xartiä däwlät bulmağan çaqta da, mäsälän rayonnarda, şähärlärdä, gel ber millät yäşägän rayonda räsmi yäşätep bulamı tuğan telne?
İndus Tahirov. Tatarnıñ küpçelek bulğan rayonnarda yäşäw räweşendä tatar tele ğämäldä, ber nindi zakonsız. Anı tıyu zakonı da yuq ide, tıymaw zakonı da yuq ide. Şaqtıy küp rayonnarda tatar tele däwlät tele bularaq yäşäp kilä. Qızğanıçqa qarşı, bez bügen elek tatarça söyläşkän rayonnarnıñ da qayberlären yuğalttıq. Älmät rayonı tatarça söyläşä ide.
Bayraq, aqçalıraq bulsa, üzebezneñ tatarlarıbız da niçekter urısçağa küçä dä kitä. Xökümättän yuqmı berär kürsätmä? Nişläp garantiä almıy ul Rusiä, xätta Yevropa xartiäse dä garantiä birä almıy. Qayan çığa bu garantiäne birä almaw häm qullanmaw?
Firaya Şäyxieva. Monda bit nindider däwlättän tatar telen bu regionda qullanırğa kiräk, busında qullanmasqa digän bernindi süz dä yuq. Tatarstan, Rossiä zakonı bar, däwlät programması bar, böten cirdä söyläşergä mömkin, açıq dokumentlarnı yazarğa mömkin. Ni öçen soñ şulay kilep çığa? Bu bit yuq süz tügel. Ämma citäkçeneñ fikere bu yunäleştä açıqtan — açıq äytelergä tieş.
Rimzil Wäli. Bezneñ ildä bu garantiäne köçäyter öçen nindi yunäleştän bara Rusiä?
Firaya Şäyxieva. Bu kiñäşmäneñ üşänçelege bar — berençedän, bez üzebezneñ fikerlärebezne äyttek. Rossiä bügen kiterep quya ikençe gruppa regional' tellär. Berençese — däwlät tellär. Tatarstandağı — tatar, Çuaşstandağı — çuaş telläre töbäk tellär dip sanala häm alar bügen Rossiä Federatsiäseneñ täqdime buyınça berençe regional' gruppa tellärenä kerä. İkençe regional' gruppa tellär — bu subyektlarda kompakt räweştä yäşi torğan millätlärneñ telläre. Bu Seberdäge tatarlar, qayadır ukrainnar yäşi torğan töbäklär. Menä monda bügenge täqdimnärdän çıqqanda, Rossiäneñ subyektları üzläre bilgelärgä tieş, kemnärne ikençe regional' tellärgä kertälär.
İndus Tahirov. Bu xartiä, älbättä äybät. Rossiä quşılamı bu xartiägä, yuqmı, soraw tua. Aña cawap alu öçen, bügen Rossiädä milli säyäsät turındağı zakonnıñ proyektına qararğa kiräk. Anıñ berençe variantı tikşerelde. Ul respublikalar tarafınnan kire qağıldı. Xäzer barlıqqa ikençe variantı kilde. Anda rus tele — berdän ber däwlät tele dip yazılğan, läkin anı öyränü Rossiä grajdannar öçen mäcbüri digän. Ä tuğan tel, töbäk tellär turında ber süz dä yuq.
Rimzil Wäli. Bezeneñ cämğiättä rus telen öyränmiçä, qullanmıyça bulmıy.
İndus Tahirov. Ägär dä bezneñ xartiägä täñgäl kiteräse kilä ikän, bez ul zakonğa yazırğa tieşbez tuğan telneñ öyränü mäcbüri ikänlegen.
Rimzil Wäli. Xartiädä mondıy fiker barmı?
İndus Tahirov. Bar. Xartiädäge taläplär küp illär öçen mömkin tügelder, bälki. Ä Rossiä öçen bigräk tä. Ägär dä milli säyäsät turındağı zakonğa şuşı tuğan telne, töbäk telne öyränü mäcbüri räweştä quyılmasa, ul tellär yuqqa çığaçaqlar.
Rimzil Wäli. Ä keşe Çitada, Çiläbedä yäki Voronejda yäşäsä, taptımı ul tatarnı. Bügenge zakon tatar telen mäktäplärgä kertergä mömkinlekne biräme?
Firaya Şäyxieva. Bügenge köndä bezneñ zakonnar nigezendä teläk beldergän, keşegä üz tuğan telendä belem alırğa mömkin bar digän.
Rimzil Wäli. Ütäläme ul, tikşereläme ul?
Firaya Şäyxieva. Ägär dä bügen Tatarstanğa kilgändä utızdan artıq region belän mäğärif ölkäsendä törle kileşülär tözegän ikän. İñ berençe çiratta şuşı äyberne ütäw yözennän. Ägär dä ber cirdä tatar klassı açılğan ikän, ul tatarnı istä totıp bar digän. Ämma soñğı yıllarda tatar sıynıflarnı yabu protsessları başlandı, çönki xäzer rus telendä imtixan birep uqırğa kerälär.
İndus Tahirov. Menä Firaya xanım äytep kitte, tuğan tellärne öyränergä mömkinlekläre bar dip. Ämma zakonda tuğan teldä söyläşergä mömkin bar dip äytelmägän.
Firaya Şäyxieva. Çınnan da, teläk bulsa da, alar finans yağınnan çiklänä dip, bu subyektlarnıñ citäkçeläre äytä. Tatar mäktäben açırğa aqça yuq, dilär. Ni öçen soñ Tatarstan başqa millätlär öçen udmurt mäktäpläre, çuaş mäktäplären aça ala, ni öçen soñ Penza ölkäsenä kilgändä, bu mä’sälä kütärelä?
İndus Tahirov. Menä Penza digändä, anıñ gubernatorı Boçkarewnıñ bez zur mäqäläse çıqtı, anda ğomumän milli avtonomiälär dä kiräkmi, bernärsä dä kiräk tügel di. Tik ğomumi räweştä yäşäw, rus telendä söyläşü. Anda Urta Әlüzän awılnıñ probleması kilep çıqtı. Ul oçraqlı räweştä çıqqan närsä tügel, çönki bu Rossiäneñ, küräseñ, iñ zur awılıdır bügenge köndä. Monda narkomaniä yuq, eçkeçelek yuq, keşe üterü faktları yuq. Tınıç yäşäw häm här keşeneñ eşe bar, här keşeneñ urını bar. Ägär şul Boçkarewlar teli ikän üzeneñ ölkälärendä millätara garmoniäle tormış tudıru öçen, menä misal itep şuşı rayonnı, şuşı awılnı quyarğa tieşlär. Alar, qızğanıçqa qarşı, eşlämilär bügenge könne. Şuşıñ öçen zakon kiräk. Zakonda milli tellärgä qarata mäcbürilek çaralar kürsätelergä tieş.
Rimzil Wäli. Axırında niçek buldı inde xartiä mä’säläsendä?
Firaya Şäyxieva. Bez bu kiñäşmädän proyekt dokumentların alıp kildek. Bu proyektqa üzebezneñ täqdimnärebezne, üzgäreşlärebezne cibärergä planlaştırabız, çönki bez kileşmägän momentlar monda citärlek. Bügen tellärneñ gruppaların bilgeläw — ul eşneñ başlanğan digän süz.
Rimzil Wäli. Şulay itep, xäzergä Tatarstanda ğına töbäk tele bularaq räsmi statusı bar, töbäk tele häm däwlät tele Tatarstan kiçkelärendä.
İndus Tahirov. Zamanında, Rossiädä Yel'sin prezident bulğan waqıtında, tatar telenä qarata Rossiä prezidentınıñ 13 yöklämäse bilgelände. Ul yöklämä töbäk, region citäkçeläre öçen ide. Läkin bez, Rossiä töbäklären äylänep çığıp, ul yöklämälärneñ zakon räweşendä kergänen kürmädek. Şuña kürä bu xartiägä qağılğan problemalar, aña qarağan yöklämälär dä şuşı räweştä yuqqa çıqmasın digän telägem bar.
Rimzil Wäli. Ä qaysı töbäklärdä xalıq üz telneñ statusın tanıy, Tatarstannan başqa?
İndus Tahirov. Finlyandiädä tatarlarnıñ sanı ber qayçanda meñnän artmıy, läkin bügenge könne fin tatarları räxätlänep üz tellären ğämälgä kertälär, şuşı telne ğailädä öyränälär, şuşı teldä gazeta—jurnallarğa yazalar, çönki Finlyandiä şuşı xartiägä quşıldı häm anıñ quşılu öçen ällä qayçan mömkinlekläre bar ide. Şuña kürä Finlyandiä misalı dönyağa taralsın ide.