Törkmänstan Sovet Sotsialistik Respublikasında 1940 yılnıñ 19 fevralendä tuğan häm ul respublikadan üzeneñ säyer dönyasın tözegän Saparmurat Niyazov 21 dikäber irtäsendä wafat itte. Ul Törkmänbaşı, bäysez Törkmänstannıñ ğömerlek prezidentı ide. Anıñ xakimiäte çorında xätta ay isemnäre dä Niyazov häm anıñ ğailäse belän bäyläp üzgärtelgän ide.
Saparmurat Niyazovnıñ atası 1942 yılda Kafkazda almannarğa qarşı suğışta ülä. Anası häm 2 bertuğanı 48 yılda Aşxabadnı xärabägä äyländergän köçle cir teträw waqıtında hälak bula. Keçkenä Saparmurat başta yätimxanädä, soñraq ber tuğanınıñ yortında tärbiälänä.
Sovet sisteması birgän mömkinleklärne tulısınça faydalanu öçen yätim Niyazov bik nıq tırışa. 62 yılda Kommunistlar partiäsenä kerä, 67-dä Leningrad politexnik institutın tämamlıy. Törkmänstan sovet sotsialistik respublikasınıñ elektr stansiäsenä eşkä urnaşıp soñraq respublikadağı komunistlar partiäsendä bik möhim wazıyfalar bili.
1985 yılda ul Törkmän SSRnıñ ministrlar şurası räise häm Törkmän komunistlar partiäseneñ berençe sekretare itep bilgelänä.
Sovetlar Berlege citäkçese Mixail Gorbaçev başlağan üzgärtep qoruda Niyazov bitaraf küzätüçe bularaq qantaşa diärgä mömkin. 1991 yılnıñ avgustında Gorbaçevqa qarşı fetnä oyıştırılğaç ul fetnäçelärne yaqlıy. Ämma Sovetlar Berlegen saqlap qalu mömkin tügellegen añlağannan soñ 91-dä Törkmänstan bäysezlek iğlan itä.
Sovet qısalarınnan qotılıp bäysezlek alğannan soñ elekke tıynaq partiä funksionerı tiz genä üzen bäysez Törkmänstandağı barlıq xakimiätneñ üzägenä quya. Yaña ildä 92 yıldağı prezident saylawlarında ul bäxässez ciñep çığa häm şunnan birle başqa prezident saylawları ütkärelmi.
93-tä ul Törkmänbaşı digän isem ala. 99-da Xalıq Mäsläxäte dip atalğan Törkmänbaşınıñ kesä parlamentı anı ğömerlek prezident dip iğlan itä.
Xalıq Mäsläxäte kiläse sişämbedä, 26 dikäber könne yaña citäkçe turında söyläşü öçen cıyılırğa tieş. Ämma 3 meñläp keşene tuplağan bu cıyın moñarçı ğädättä barı tik yılına ber tapqır cıyılıp Niyazovnıñ barlıq qararların raslaw belän genä şöğellänä ide. Xäzer isä alarğa Niyazovnığı bulmağan, başqa keşeneñ qararların çığaraçaqlar.
Älegä premyer ministr urınbasarı, sälamätlek saqlaw ministrı, 49 yäşlek Gurbangulı Berdemöxämmädov citäkçe wazıyfaların ütiäçäge iğlan itelde. Ämma anıñ waqıtlı citäkçe itep kem saylağanlığı açıq tügel. Teş däwalawçı bulırğa uqığan Berdemöxämmädov xökümät citäkçelge basqıçlarınnan bik tiz kütärelde. Däwlät televideniesendä şundıy belderü buldı.
"Törkmänstan ğädätläre nigezendä prezident Niyazovnı cirläw komissiäse tözelde. Däwlät cirläw eşlären oyıştıru komissiäse citäkçelege komissiä başlığı itep premyer ministr urınbasarı, sälamätlek saqlaw ministrı Gurbangulı Berdemöxämmädovnı sayladı" dielde.
Törkmänstanda küp kene sovet çorı ğädätläre saqlandı. Sovet çorında ülgän citäkçene cirläw eşlären citäklägän keşe cirläwdän soñ üze citäkçegä äwerelä ide.
Ämma Berdemöxämmädovnı citäkçe itep saylaw ilneñ konstitutsiäsenä qarşı kilä. Konstitutsiädä 3 ayğa citäkçelekne parlament başlığı üz qulına alırğa tieş häm şul waqıt eçendä prezident saylawları ütkärelergä tieş dielgän.
Parlament başlığı Ovezgelde Atayevnıñ xäzer qayda buluı mäğlüm tügel, televideniedä dä anıñ iseme citäkçelekkä namzät bularaq telgä alınmadı.
Törkmänstan belän televon aşa bäyläneşkä kerü mömkin tügel diärlek. Bügen Azatlıq radiosınıñ andağı xäbärçeläre belän söyläşü dä mömkin bulmadı.
Naif Aqmal, Praga.
Sovet sisteması birgän mömkinleklärne tulısınça faydalanu öçen yätim Niyazov bik nıq tırışa. 62 yılda Kommunistlar partiäsenä kerä, 67-dä Leningrad politexnik institutın tämamlıy. Törkmänstan sovet sotsialistik respublikasınıñ elektr stansiäsenä eşkä urnaşıp soñraq respublikadağı komunistlar partiäsendä bik möhim wazıyfalar bili.
1985 yılda ul Törkmän SSRnıñ ministrlar şurası räise häm Törkmän komunistlar partiäseneñ berençe sekretare itep bilgelänä.
Sovetlar Berlege citäkçese Mixail Gorbaçev başlağan üzgärtep qoruda Niyazov bitaraf küzätüçe bularaq qantaşa diärgä mömkin. 1991 yılnıñ avgustında Gorbaçevqa qarşı fetnä oyıştırılğaç ul fetnäçelärne yaqlıy. Ämma Sovetlar Berlegen saqlap qalu mömkin tügellegen añlağannan soñ 91-dä Törkmänstan bäysezlek iğlan itä.
Sovet qısalarınnan qotılıp bäysezlek alğannan soñ elekke tıynaq partiä funksionerı tiz genä üzen bäysez Törkmänstandağı barlıq xakimiätneñ üzägenä quya. Yaña ildä 92 yıldağı prezident saylawlarında ul bäxässez ciñep çığa häm şunnan birle başqa prezident saylawları ütkärelmi.
93-tä ul Törkmänbaşı digän isem ala. 99-da Xalıq Mäsläxäte dip atalğan Törkmänbaşınıñ kesä parlamentı anı ğömerlek prezident dip iğlan itä.
Xalıq Mäsläxäte kiläse sişämbedä, 26 dikäber könne yaña citäkçe turında söyläşü öçen cıyılırğa tieş. Ämma 3 meñläp keşene tuplağan bu cıyın moñarçı ğädättä barı tik yılına ber tapqır cıyılıp Niyazovnıñ barlıq qararların raslaw belän genä şöğellänä ide. Xäzer isä alarğa Niyazovnığı bulmağan, başqa keşeneñ qararların çığaraçaqlar.
Älegä premyer ministr urınbasarı, sälamätlek saqlaw ministrı, 49 yäşlek Gurbangulı Berdemöxämmädov citäkçe wazıyfaların ütiäçäge iğlan itelde. Ämma anıñ waqıtlı citäkçe itep kem saylağanlığı açıq tügel. Teş däwalawçı bulırğa uqığan Berdemöxämmädov xökümät citäkçelge basqıçlarınnan bik tiz kütärelde. Däwlät televideniesendä şundıy belderü buldı.
"Törkmänstan ğädätläre nigezendä prezident Niyazovnı cirläw komissiäse tözelde. Däwlät cirläw eşlären oyıştıru komissiäse citäkçelege komissiä başlığı itep premyer ministr urınbasarı, sälamätlek saqlaw ministrı Gurbangulı Berdemöxämmädovnı sayladı" dielde.
Törkmänstanda küp kene sovet çorı ğädätläre saqlandı. Sovet çorında ülgän citäkçene cirläw eşlären citäklägän keşe cirläwdän soñ üze citäkçegä äwerelä ide.
Ämma Berdemöxämmädovnı citäkçe itep saylaw ilneñ konstitutsiäsenä qarşı kilä. Konstitutsiädä 3 ayğa citäkçelekne parlament başlığı üz qulına alırğa tieş häm şul waqıt eçendä prezident saylawları ütkärelergä tieş dielgän.
Parlament başlığı Ovezgelde Atayevnıñ xäzer qayda buluı mäğlüm tügel, televideniedä dä anıñ iseme citäkçelekkä namzät bularaq telgä alınmadı.
Törkmänstan belän televon aşa bäyläneşkä kerü mömkin tügel diärlek. Bügen Azatlıq radiosınıñ andağı xäbärçeläre belän söyläşü dä mömkin bulmadı.
Naif Aqmal, Praga.