Xörmätle tıñlawçılar! Uzğan yäkşämbedä Tatar teatrınıñ yöz yıllığına bağışlanğan tügäräk östäl söyläşüeneñ berençe öleşe efirğa çıqqan ide. XX ğasır başında demokratik häm ruxi kütäreleş çorında ictimaği tormışqa kilep kergän tatar teatrı xalqıbızğa millät bularaq tuplanırğa üz üzen bilgelärgä yärdäm itkän. Dramaturglar, rejisserlar, akterlar patşa xakimiäteneñ küzätüe häm basımı astında yäşägännär. İcadi ezlänülär dä ğadi bulmağan. Yöz yıl ütkäç, tatar teatrı cämğiättä nindi urın tota. Xäzerge çorda ul nindi ideyälär, ruxi ideallar alıp kilä. Şaqtıy qatlawlı mä’sälä bu. Xäzer tormış üzgärde, globalizatsiä milli tellärne, mädäniätne poçmaqqa qısrıqlıy. Televidenie, kino, küñel açu industriäse elek teatr totqan urınnı torğan sayın kübräk qolaçlıy bara. Här keşeneñ waqıtına häm aqçasına däğwä itä torğan mömkinleklär bik küp. Distä meñnärçä keşelär şaw-gör kilep, stadionnarda xokkey, futbol, basketbol tamaşaların qarıylar. Ekrannarda detektivlar, qurqınıç faciğalar, ciñel köldergeçlär, tönge klublarda, restorannarda, cılı diñgezlär buyında, yal yortlarında täqdim itelgän servis – bolar barısıda Ğaliasqar Qamalnıñ «Berençe teatr» p''yesasında Xämzä bay balalarınıñ teatrğa barıp kürgän tamaşanı alıştırırlıq. Rusiä töbäklärendä distälärçä teatrlar inde yabılğan. Elegräk televizor häm radio aşa teatr yazmasıları efirğa çığa ide. Xäzer anısı da yuq, diärlek. DVD, magnitofon yazmalarında da spektakl'' yazmaların tabıp bulmıy. Teatrğa yörerdäy millättäşlärebezneñ şaqtıy öleşe tuğan telne belmi, yäisä mädäniät, estetika belän qızıqsınmıy. Qazannıñ üzendä genä öç-dürt teatr bulıp, anda dürt yöz meñle tatar Qazan tamaşaçısın kiterü, ike million tatarlı Tatarstan keşelären milli spektakl''gä çaqıru torğan sayın qıyınlaşa. Menä şuşı çorda teatrlarıbız xalıqqa nindi ruxi produkt, nindi ideyälär, nindi äxlaq täqdim itä soñ? Teatrda närsä möhimräk, tormış materialımı, säyäsätme, ällä estetikamı? Globalizatsiä häm imansızlanu çorında milli teatrnıñ missiäse nindi?
İltani İlalova. Teatrnıñ üleme turında, kino dönyağa kilgäç, qıçqıru başlandı. Ä teatr ülmi. Bügenge köndä yäşlär teatrğa kübräk yöri başladı, çönki teatrda tere artist uynıy. Ä min tamaşaçı bularaq teatrğa artistlarnı kürergä yörim. Ä kinoda tere keşe uynamıy, ul plençağa yazılğan äyber.
Ğafur Kayumov. Teatr yäşäçäk, ä yäşärme tatar teatrı, bu zur soraw. Xaqas, Tıwa teatrı, başqa milli teatrlar spektakl''lärne urıs telendä alıp baralar. Teatrğa kilergä tieş äzerlekle tamaşaçı.
İltani İlalova. Ğafu it, tatar teatrına qarçıqlar yörilär. Alar älbättä «Ğaliäbänunı», «Zäñgär şälne» qaraçaraqlar. Ä yäşlärgä görläp barğan «Qazan yegetläre» oşıy. Şuña kürä tamaşaçısı da törle bula.
Rimzil Wäli. Töbäklärdä xalıq nindi teatr qarıy, bilet xaqı küpme?
İnsaf Xamitov. Bügenge köndä cämğiätebez nindi, teatrıbız şundıy. Töbäklärdä yäşägänebez xalıqnıñ qazandağı tamaşaçıbız belän ayırma älbättä zur., çönki Qazanda etnokul''tura produktsiäse, konsertlar, tamaşalar bik yış. Ufanıñ tamaşaçısı bötenläy ikençe, aña närsä kürsätsäñ dä, ul anı iğtibar belän qarıy. Ul ber tamaşağa da bitaraf qalmıy. Saratovta, mäsälän, küp yıllar tatar teatrı bulğanı yuq. Üzebezneñ spektakl''ne täqdim itkännän soñ, xalıq spektakl''neñ berençe öleşen bernindi dä mönäsäbätsez belän qaradılar. Läkin, spektakl'' tämamlanğaç, alar ruxi tetränü, çistaru sizdelär.
Rimzil Wäli. Qazanda dürt tatar teatrı bar. Dürt yöz meñ tatar bar. Minemçä sıyfat bik çamalı, çönki konsertlarğa samotekka quysañ tamaşalarğa xalıq bik kilmi.
Şamil Zakirov. Bıyıl bezneñ teatrıbız altı gastrol''lärdä buldı. Bu bik aktiv eşli torğan teatr. Mäskäwdä, Ufada, Alma-atada, Vladikavkazda, Bakuda, Londonda buldıq. Bilet xaqı soñğı waqıtta arta bara. Läkin teatr gastrol''lärgä yörergä tieş, şunsız teatr yäşi almıy. Bez gastrol''lärdän härwaqıt şatlanıp kiläbez, çönki tamaşa zalları gel tulı bula. Teatr yäşlär öçen eşlärgä tieş, çönki soñğı waqıtta alar spektakl''lärgä yöri, alar sänğät''ne üzençä añlıy. Teatrğa yañalıq kiräk. Tamaşaçını yuğaltırğa yaramıy bezgä.
Rimzil Wäli. Sez Çüprälegä, İske Qulatqağa yäki Çuwaşiäneñ Batır rayonına yış qına bara alasızmı?
Şamil Zakirov. Çüpräle rayonında, Bua rayonında da, Çuwaşiä yaqlarında da bulabız. Bu bik teatral yaqlar.
Rimzil Wäli. Buada teatr açıp yörüçe Rail Sadri «Watanım Tatarstan» gazetasınıñ 22 dekaber (tatar teatrına 100 yıl tulu uñayınnan) sanında tatar teatrı bügen krizista dip äytkän. Mondıy qaraşqa niçek qarıysız?
Şamil Zakirov. Railneñ tatar teatrına diagnoz quyırğa köçe citmi. Anıñ spektakl''läre tübän däräcädä. Ul Ramil Tuxvatullinnıñ fikeren kiterä ul, läkin Ramil Tuxvatullin soñğı waqıtta spektakl''lärdä bik az uynıy. Anıñ spektakl''lärgä xalıq yörmi.
Ğafur Kayumov. Teatr – ul zur sänğät, bik neçkä, zäwıqlı, fälsäfi, psixologik, qatlawlı sänğät bulırğa tieş. Yöz yıl elek bulğan teatr belän bügenge teatrnı çağıştırıp bulmıy. Teatrnıñ üseşenä yärdäm kiräk.
İltani İlalova. Bügenge teatrnıñ yuğarı sıyfatınnan qurqırğa kiräkmi. Tormış üzgärä, dönya üzgärä, şunıñ belän bergä teatrnıñ alımnarı üzgärä, stilistikası üzgärä. Här ber çor üzeneñ teatrınıñ sorıy.
Rimzil Wäli. Bügenge çor nindi spektakl'', nindi ideyä, nindi estetika sorıy?
İltani İlalova. Bügenge teatrda iñ möhime - sälät.
Rimzil Wäli. Millät turında bulsa spektakl'', qararlarmı anı? Yörerlärme daimi häm ütkärerlärme?
Şamil Zakirov. Londonda bezneñ spektakl''ne şul xätle tetränü belän qabul ittelär, küz yäşläre belän qaradılar. Çönki milli ideyä böten keşe öçen köçle.
Rimzil Wäli. Bügen teatrğa närsä kiräk, närsäne quyırğa kiräk?
İnsaf Xamitov. Teatrnıñ tamaşa zalına tutırıp kilgän xalıq qına ul teatrnıñ bik yuğarı däräcädä yäki bu teatr krizista digän kürsätkeç tügel, minemçä. Bügen reklama, marketing bik köçle, tamaşaçını zalğa cıyıp bula. Ä ul ber-ike yıldan närsä kürgän ikänen xäterlime? Bügen äytelä, tatar teatrı krizista. Ä sez qarağız, zur tirajlı jurnallar, gazetalar bügen nindi xäldä. Ä yazuçılarnıñ romannarın, kitapların kibetlärdä çiratlap alalarmı? Cämğiätebez nindi - teatrıbız şundıy. Ämma bez üzebezneñ plankabıznı yuğaltmıybız, qäderläp saqlanğan äyberlärebezne bez ciñel genä birmibez.
Rimzil Wäli. Axırda, Şamil äfände, bu bäyräm niçek bulaçaq häm nindi keşelär qatnaşa bu bäyrämdä?
Şamil Zakirov. Bu böten tatar teatrı sänğät''neñ bäyräme. Ul tatar teatrlarınıñ dekadası räweşendä ütkäreläçäk - uncidençe marttan yegerme altınçı martqa qadär. Böten tatar teatrları qatnaşaçaq. Alar xalıqqa maxsus äzerlängän spektakl''lärne kürsätäçäk. Şulay uq fänni konferensiä uzdırular da kötelä. Bez bötenegezne dä tatar teatrnıñ yöz yıllığı belän täbrik itäbez.
Rimzil Wäli. Äydägez äle, tapşırunıñ axırında Gabdulla Tuqaynıñ süzlären iskä töşerik.
Xalıqqa därse ğibrätter teatr,
Küñeldä yoqlağan därtne uyatır.
Teatr – yaqtılıqqa, nurğa iltä,
Kire yulğa cibärmi, uñğa iltä.
Teatr kölderäder, uynatadır,
Tağı ütkän ğömerne uylatadır.
Kürerseñ anda üz xäleñ, kölärseñ –
Kölärlek bulsa, bulması – yılarsıñ.
Kürerseñ tormışıñ nindi: citeşme?
Citeş bulmasa, qay cire citeşmi?
Tözäterseñ şunı, täkmil itärseñ, -
Şulay şaqtıy belem täxsil itärseñ.
Üsär yaxşılığıñ, sin yaxşı bulsañ:
Cılı qanlı itär ul, wäxşi bulsañ.
Tigez kürä böten cannı teatr:
Kiräk qol bul, kiräksä imperator.
Mökaddäs ul, böyek ul, ğali zat ul,
Tämam xör ul wä bik kiñ ul, azat ul.