Xörmätle tıñlawçılar! Bügenge tügäräk östäl söyläşüeneñ teması bik çeterekle häm qıyın. Çönki Tatarstan prezidentı Mintimer Şäymiewneñ 70 yıllıq yubiley turında söylämägän, yazmağan keşe yuq. Qazanda çıqqan ğazetlarnıñ comğa häm şimbä sannarı, televidenie tapşıruları Tatarstan prezidentına urınnı mul birgän. Härkemneñ nider äytäse kilä: Şäymiev äybät, min anı beläm, bergä eşlädek yäisä Tatarstan-Rossiä kiläçäge Şäymiev belän bäyle, dip üz fikeren äytergä teläweçlär bixisap. Xätta qapma-qarşı pozitsiädä torğan törle millät, törle qatlam keşeläre, ğädäti tormışta ber-bersenä säläm birmäsälär dä, Şäymiev mäs’äläsendä oxşaş pozitsiädä toralar. Dönyada zur häm möstäkıyl' illär, bik mäşhür säyäsätçelär bar. Tatarstan üzennän da xalqı, territoriäse belän kürşe Başqortstannan da keçeräk. Anı möstäkıyl' däwlät dip tä äytüe qıyın. Ämma Tatarstan häm anıñ berençe prezidentınıñ fenomenı elekke SSSR häm küpmillätle törle däwlätlär öçen ğibrät häm ürnäk bulıp tora. Möğayın, yubiley şaw-şuları ütkäç, bu temağa töpleräk yomğaq ta yasap bulır. Ämma barıber bügen kem ul, nindi ul Şäymiev, ni öçen aña häm Tatarstanğa şundıy zur iğtibar birelä digän sorawğa cawap ezlärgä kiräk. Azatlıq radiosınıñ tügäräk östäl söyläşüendä Çallıda yäşäwçe yazuçı häm cämäğät eşleklese Aydar Xälimneñ, ğadi qazanlılarnıñ fikerläre dä yañğırayaçaq. Rimzil Wäli alıp barğan tügäräk östäl söyläşüeneñ töp qunağı – Tatarstannıñ xalıq şağire, däwlät Sovetı deputatı Robert Miñnullin.
Rimzil Wäli. Robert äfände, Sez Mintimer Şäymiewnı yaqınnan beläsez, şul uq waqıtta xalıq arasındağı fikerlär belän dä tanış. Mintimer Şäymiev, Tatarstan digän töşençelärneñ soñğı yıllarda şulay kiñ yañğıraş tabuı ni säbäptän?
Robert Miñnullin. Prezidentıbız üzeneñ ğömer bäyrämen uzdıra. Ul anıñ şäxsi bäyräme. Ämma ul däwlät citäkçese, şuña kürä ul anıñ şäxsi bäyräme genä bulıp qala almıy. Bezneñ prezidentıbız iseme yanında gel genä şaşu, ığı-zığu bulıp tordı. Ul aña üze mäcbür itte. Bez bu bäyrämnän Tatarstannıñ avtoritetın kütärü öçen faydalanırğa tieşbez. Räsäy xalqı prezidentıbız aşa tatar xalqınıñ kem ikänen, respublikabız närsä ikänen beler. Dönya cämäğätçelege Tatarstanğa, tatar dönyasına bitaraf tügel, çönki Tatarstan Rossiädä pogoda yasawçı respublika. Bezneñ böten uñışlarıbız da, dönyağa çığuıbız da ğomumän barısı da prezidentıbız belän bäyle.
Rimzil Wäli. Mintimer Şäymiewnı bigräk tä xäyläkär dilär.
Robert Miñnullin. Min anı tulı mäğnäsendä yuğarı däräcädä xalıqara klasslı diplomat dip sanıym.
Rimzil Wäli. Eş närsädä soñ ul? Aqıllı agronomnar, injenerlar küp. Yazuçılarıbız da başsız tügel. Mintimer Şäymiev akademik ta tügel, awıldan çıqqan. Ä bügen prezidentıbıznıñ yubeleena böten Rossiä elitası kilde, Putin kilde. Xalıqnıñ iğtibarın üzenä cälep itüneñ xikmäte nidän?
Robert Miñnullin. Tuqsanınçı yıllarğa qädär Tatarstanda säyäsätçelär yuq ide. Şäymiev proizvodstvennik, obkom sekretare ide. Ul partokrat bulırğa ölgermäde. Tuqsanınçı yıldan ul bezneñ liderıbızğa äylände. Cämäğätçelek anı sayladı. Ul Rossiädağı waqiğalar belän üste. Ul bit tuqsanınçı yılda bügenge Şäymiev bulmadı. Tatarstan da, tatar xalqı da bügenge tügel ide.
Rimzil Wäli. Ber «citeşsezlege» bar M. Şäymiewnıñ. Ul citäkçe yäğni «türä». Ğadi xalıq, bigräk tä dä fatirı bulmasa, eş xaqı tübän bulsa, kieme iskergän bulsa, türälärne citäkçe bulğan öçen genä yaratmıy yäki alarğa tänqit belän qarıy, bäylänergä säbäp ezli. Şäymiev berniçä yıl xalıqara elita arasında yöri. Ğadi xalıq aña niçek qarıy ikän?
Tawış: Min İleş rayonınnan, toram Bögelmädä. Başqortstan prezidentıbız belän çağıştırğanda, M. Şäymiev äybäträk dip uylıym.
Tawış: Şäymiewnı üz ätiem kebek yaratam.
Tawış: Şäymiev kiräkmi torğan predpriätielärne beterde. İlle meñ keşe eşsez qaldı. Küp kenä bazarlar, säwdä üzäklären tözep quydı.
Robert Miñnullin. Älbättä, Şäymiev alıp kilgän reformalar qaysısın başlasa da, nindi fiker äytsä dä, Rossiädağı matbuğat orğannarı aña yış qına qarşı buldı.
Rimzil Wäli. Qähärläp, tänqitläp, bik tiskäre süzlär belän Şäymiewnı ärlägän waqıtnı işetkänegez barmı?
Robert Miñnullin. Bar ide, çönki partiälär köräşkän waqıtlar buldı. Ğadi xalıq inde, gel genä öydä su bulmasa, podyezdlar remontlamağan bulsa, älbättä kemneder ğayıpläp ezläwçelär bar. Läkin Prezidentınıñ üz wazıyfaları bar. Başqa öçen komandası, toraq çitekçeläre, munitsipal' xezmätkärlär eşlärgä tieş.
Rimzil Wäli. Çallıda yäşäwçe Aydar Xälimne dä tıñlap alıyq äle.
Aydar Xälim. Min anıñ belän qänäğät, şul uq waqıtta qänäğät tä tügel. Minemçä, Tatarstandağı tatar xalqı möstäqillek birgän mömkinleklärne un protsentnı da tormışqa kertmäde. Şäymiewnı tänqit itsäk tä, däwlät tözü ber keşe genä başqarırlıq eş tügel. Aña xalıqtan impul's kiräk. Suverenitet – ul Şäymievqa ğına kiräk äyber tügel. Ul böten xalıqtan kilgän böyek diñgez xäläle. Şäymiev dide, bezgä xalıq mäğärifen saqlarğa kiräk dide. Ägär dä saqlamasaq, bezne globalizm yotaçaq. «Buldırabız!» dide ul. Läkin buldırabız süzen Mintimer Şäripoviç äytergä tieş ide 1991 yılda. Ägär dä ul äytsä anı, bez 1994 yılda şartnamäne tözemägän bulır idek.
Rimzil Wäli. Tatar xalqın, mäğärifen üsterergä kiräk, suverenitetnı waqlap, yuğaltmasqa ide digän teläk belderelgän ide. Respublikanıñ ömetläre aqlandımı, yuqmı?
Robert Miñnullin. Un-unbiş yıl elek prezidentqa, däwlätçebezgä, Yuğarı sovetqa ışanmıyraq qaraw bar ide. Ul waqıtta wazğıyät tä bütänräk ide. Yazuçılar arasında da qanägätsezlek bar ide. Läkin soñğı yıllarda icadi intelligentsiä arasında citäkçelekkä tänqit süzläre äytü bötenläy bette diärlek. Bu ber yaqtan äybät. İcat keşeneñ tormış xälläre yaxşıraq, dimäk. Alarnıñ äsärläre bastırıla, fatirları bar, televideneie bar. Küräseñ, prezidentıbıznı tänqitlärgä säbäp yuq. İkençe yaqtan, bezgä kürsätelgän yärdämgä cılınıp, bötenläy bitaraf bulu tatar zıyalılarnıñ däräcäse turında söyli. Prezident häm respublikanıñ icat keşelärennän xalqıbıznı, respublikabıznı kütärä torğan äsärlär, ideyälär, fikerlär kötä. Qızğanıçqa qarşı, bügenge köndä andıy fikerlär äle işetelmi.
Rimzil Wäli. Dimäk cämğiätebez äle säyäsi yaqtan ölgerep citmägän. Monsı öçen dä prezident ğaiplärgä mömkinme?
Robert Miñnullin. Unbiş yıl – bu bik az waqıt. Nindi üzgäreş yegerme yıl elek yazğan äsärlär belän bügenge arasında? Bernindi üzgäreş yuq. Sovet çorında röxsät itelgän äsärlär publitsistikada bar. Sovet çorı ütte, äydägez xäzer tıyılğan äsärlärne bastırabız – tatar ädäbiätendä yuq ul bötenläy. Xäzer kem närsä yaza – barısıda bastırıla.
Rimzil Wäli. Mintimer Şäymievqa citmeş yäş. Tatarstan da zur yul ütkän. Menä äle Mäskäw belän tözelgän şartnamä raslanmadı, başqa qıyınlıqlar da bar. Şäymiev epoxası betäme? Yaqın kiläçäktä närsä bulır? Üzegezneñ şäxsi farazığız nindi?
Robert Miñnullin. Şäymiev epoxası – ul bolay ğına betä torğan epoxa tügel. Unbiş yıl eşlängän eş – ul ber ğasırda eşlänerlek eş. Möstäqillek yauladıq, deklaratsiä qabul ittek. Situatsiä üzgärde. Läkin Tatarstanda ber närsädä dä üzgärmäde. Bu bezeneñ prezidentıbız aqıllı eş itüendä.
Rimzil Wäli. «Neftsez Tatarstan» häm “Şäymiewsez Tatarstan” digän termin yañğırap kitä soñğı waqıtta. Sez 2007 yılda Şäymiewsez Tatarstannı küz aldına kiterä alasızmı?
Robert Miñnullin. Bu yıllarda iñ otqan – tatar xalqı buldı. Prezidentıbız – ul tatar traditsiäläre belän üskän keşe. Ul tatar ädäbiäten belä, qanına tatar qanı, tatar sänğäte señgän. Anıñ komandasında da tatarça belem alğan keşe yegetlär – qızlar bar. Annan soñ kilgännär – urıs mäktäben betergän keşelär. Şuña kürä tatar belemen almağan prezident kiräkmi bezgä.
Rimzil Wäli. Dimäk Şäymiewsez Tatarstan yäşärgä äzer tügel.
Robert Miñnullin. Min şulay dip uylıym.
Rimzil Wäli. Bulır mikän ikençe prezident?
Robert Miñnullin. Min ul turıda uylıy almıym.
Rimzil Wäli. Citmeş yıllıq yubelee könnärendä Mintimer Şäymiev üze turıda söylärgä telämäsä dä, cämäğätçelek aña zur iğtibar birä. Tatarstan prezidentı «Yubiley mineke, ämma yılları mineke tügel» disä dä, ciñ sızğanıp, yañadan eşkä kereşä. Dimäk, Tatarstan häm anıñ citäkçese turında mondıy söyläşülär tağın yañğırar äle.