Tatar bar da – xäbär bar dilär. Ä inde mäğlümat çaraları milli tormışnı yaqtırtıp, tuplap torsa, tatar xalqı da isän-imin saqlanaçaq. Xäbäre bulsa – tatarı bulır. Şunlıqtan tatarlar qaya barsa da, kitap, jurnalnı qullarınnan töşermägännär, gäcit çığarğannar. Ä xäzer radio-TV, internet yärdämendä tatar moxiteneñ bötenlege saqlana. Ägär dä, şuşı mäğlümat çaraları tatar milläteneke bulsa. Yäğni, tatar mänfägaten yaqlap, anıñ tormışın çağıldırıp, tatar telen qullanuçı mäğlümat çaraları başqalardan qalışmıyça eşläsä.
Ber yaqtan qarasañ, qap-ğadi närsä. Gäcitlär çıqsın, tirajları artsın. Radio-TV tapşıruları daimi efirğa çıqsın. Jurnalistlar bulsın. Matbuğat çığa, az bulsa da radio-TV kürenä, işetelä. Ämma küñel tınıç tügel. Nişläpter, milli yäşäyeşkä tä'sir itüçe matbağalar, kanallar qaydadır artqı planda qala birä. Mäğlümat taratu bäygesendä başqalar, başqa millät häm däwlät kanalları aldaraq bara. Ä milli moxit taraya. Globalizatsiä, zamanası şundıy, dibez. Rus telle, pravoslav dinle cämğiättä yäşägänne dä onıtıp bulmıy.
Rimzil Wäli. Şulay bulğaç, nişlärgä soñ? Muyınğa taş bäyläp tirän külgä taba çabarğamı? Berkemdä bit söyläşmägez, yazmağız, mäğlümat taratmağız, dip tıyıp tormıy. Azatlıq radiosınıñ tapşıruları da näq menä şuña kürä efirğa häm internetqa çığa. Mäğlümat çaralarınıñ qiblası, milli jurnalistikanıñ üzençälege, missiäse turında bügenge Tügäräk östäldä söyläşäbez. Anda BTK Başqarma komitetınıñ mäğlümat üzäge citäkçese Gölnaz Şäyxi, ”Watanım Tatarstan” gäcite xäbärçese Räşit Minhac qatnaşa. Şulay uq sez ”Tatarstan yäşläre” gäciteneñ xäbärçese Gölnara Sabirovanıñ fikerlären dä işetersez. Äñgämäne Rimzil Wäli alıp bara.
Äñgämäne Gölnaz Şäyxi başlap cibärä.
Gölnaz Şäyxi. Tatarstandağı ğına tügel, min Rossiädağı tatar massküläme mäğlümat çaraların küz aldında totıp äytäsem kilä. Anı üseştä tä äytep bula, tuqtap torğan ta äytep bula. Berençedän, televizion, radio tapşıruları kübese yabıldı. Ä gazetalarnıñ sanı arttı. Ämma bu yaña gazetalar – xökümät yaqtan finanslanğan ğazet tügel.
Rimzil Wäli. Alarnı tatar matbuğatı diep, tınıç qına yäşärgä bulamı?
Gölnaz Şäyxi. Yuq, tınıç qına yäşäp bulmıy. Ägär tınıç yäşibez ikän, dönya tuqtalıp digän süz. Läkin şäxsi eşquarlar tarafınnan ğına finanslanğan gazetalarnı kön sayın çığaru mömkin tügel. Tatarstanda çıqqan gazetalar waqıtında kilep citmilär.
Rimzil Wäli. Menä min dä uylıym, ä nigä sezgä Qazannıñ, şähär töbäkneñ üz xäbäre kiräk? Tatarstannıñ yañalıqların beler öçen internet bar, kitaplar, bik yaxşı al'manaxlar bar. ”Qazan utları”, ”İdel'”, ”Miras” kebek jurnalları yılğa berniçä tapqır kilsä, citä kebek. Räşit, sin qänäğätme bezneñ mäğlümat çaraları belän?
Räşit Minhac. Tatar matbuğatı digändä, tatar telle matbuğatnı ğına tügel, minemçä tatarlarnıñ mönafäğätlären yaqlawçı matbuğat ta kerä aña. ”Zvezda Povolj'yanı” min tatar gazetası tügel dip äytmäs idem. Alar urıs telendä çıqsa da, alar tatar mönafäğätlären yaqlap, tatarlar turında yazuçı matbuğat orğannarı.
Rimzil Wäli. Kürgänegez barmı, Penzada, yäki Udmurtiädä, yäki Mordoviädä matbuğat xakimiät orğannarı belän bäxäsläşkän ikänen?
Räşit Minhac. Mordoviädä ”Tatarlar” - bu bäxäsläşä torğan gäcit, çönki ul üz xisabına çığarıla. Ä äytik, Çuaşstannıñ ”Waqıt”digän gazeta berniçä rayon xakimiätennän birelgän aqçağa bastırıla.
Rimzil Wäli. İñ awırı senzura eşläreme bezdä, käğäz citmäwme, aqça citmäwme, kvalifikatsiä citmäwme, jurnalistlarnıñ ostalığı citmäwme?
Räşit Minhac. Minemçä, monda sez äytkän säbäplär tügel, ä tatarlarnıñ berdämlege citmäw.
Gölnaz Şäyxi. Çittäge tatar yäşlärneñ tatar telen belmäw. Uquçılarnı Tatarstanda, Qazanda ğına bulğan waqiğalar qızıqsındırmıy. Tatar matbuğatın uqu öçen tatar telen yaxşı belergä kiräk, balalarnı keçkenädän ük tärbiälärgä kiräk. Ä tatar milli liderlarnıñ balaları tatar telen belälärme soñ? Şuña kürä, minemçä tatar gazetaların keşe uqır öçen, mäktäplärdä tatar tele uqıtu ğına citmi, ğailädä dä tatarça söyläşü kiräk.
Rimzil Wäli. Ni xällär buıp tora tatar elektron mäğlümat çaralarında? Qänäğätme sez alar belän?
Räşit Minhac. Min ”Tatar radiosın” da, ”Yaña ğasır” radiosın da tıñlıym, barısı da eçtälekläre şiğdi-bığdi. Qazanda ”Exo Moskvı” filialı açıldı, anda fiker tartılışuğa urın birelä. Turıdan-turı tıñlawçılarnıñ fikerlären soraştıralar. Bezneñ tatar radiolarında andıy äyber yuq.
Gölnaz Şäyxi. Turı efirdan şaltıratuçılar bar, ämma härwaqıt ber ük keşe şaltırata. Şul uq Sania apa, ul böten radioğa da şaltırata. Un keşe şaltıratsa, bez million keşe tıñlıy dip uylıybız.
Räşit Minhac. Minemçä, bezgä avtorlıq programmalar citmi. Anıñ alıp baruçı, älbättä, original' fikerle, başqalarnı cälep itä torğan, üz süzen äytä torğan keşe. Alar bulsa, televizor qarawçılar, radio tıñlawçılar da artır ide.
Rimzil Wäli. Bügen FM-radiosında küp söyläp bulmıy. Tıñlawçılarnı totar öçen estrada kiräk, çönki urıs tıñlawçılar yä urıs, yä çit il estradasın tıñlıy, mäğlümläten äz genä yota da. Bez alarnı küpme genä ügetlämäsäk tä, alar bezneñ kitapların uqımıy, üzlärençä kitep baralar.
Gölnaz Şäyxi. Yuq, min alay äytmäs idem. Ütkän atnada ”Cırlıyq äle” digän tapşırunı qaradım. Anda Ul'yanovskidan kilgän mäktäp uquçısı cırladı.
Räşit Minhac. Bala bit ğailädä tärbiälänä. Äti-änise närsäne tıñlasa, bala da şunı tıñlıy.
Rimzil Wäli. Mäğlümat birergä tieşme mäğlümat çaraları, yäki yal itterergä, yäki däwlät informatsiäsen birergä tieşme?
Räşit Minhac. Minemçä, berençe çiratta radio, televidenie mäğlümat birergä tieş.
Gölnaz Şäyxi. Azatlıq radiosı – ul mäğlümat birä torğan radio, ä bit añı tıñlamıylar dip äytep bulmıy. Tatar xalqı arasında bu radionıñ reytingı bik yuğarı. Keşe här tapşırunı kötep tıñlıy. Yäşlärebezne dä niçekter tarttırırğa kiräk. İnformatsiäne qabul itärlek yäşlärne qabul itärgä ide.
Rimzil Wäli. Bügenge gazetalar, jurnallar uram tolpasınıñ taesiren genä qabul itä dä, ä xalıq miña tarix biregez, miña tarixi üzañ biregez dip äytmi bit. Başqaraq ul.
Räşit Minhac. ”Watanım Tatarstan” gazetasınıñ uquçısı anı teli dip uylıym, çönki anıñ tirajı öç meñnän arttı, bu kön sayın çığa torğan gazeta öçen naçar tügel, ğazet tirajları kimi bara.
Rimzil Wäli. Mäğlümat çaraları üsteräme millätne, yä xalıq üze biräme zakaznı?
Räşit Minhac. Minemçä, bu ber bersenä bäyle ike protsess. Mäğlümat çaraları üze dä tärbiälärgä tieş xalıqnı, häm kilgän xatlarğa iğtibarlı bulırğa kiräk.
Şuşı xaqta tatarstan yäşläre gäciteneñ jurnalistı Gölnara Sabirovanıñ fikerlären dä tıñlap kitik äle. Gölnara, sin qızıqlı mäqälälär yazasıñ, törle sotsial' qarşılıqlar, tartqalaşlar turında. Ä millät turında yazasıñmı ikän?
Gölnara Sabirova. Millät turında bötenläy yazmıym dip bulmıy. Çittäge tatarlar tormışı belän qızıqsınam. Udmurtiädä, Novgorodta buldım.
Rimzil Wäli. Milli mäğlümat problemalarda iñ möhime, iñ qızıqlı häm qıyınlı närsä? Gölnara Sabirova. Bez yazğan äyberlärgä xalıq ni öçender qızıqsınmıy. Uquçığa xäzer ciñel genä, çäynäp qaptıra torğan äyber kiräk. Jurnalistlar ni öçen yaza – alarnıñ ”sez şundıy bulmağız” dip äytäse kilä. Min zäñgärlär, alsular turında yazam häm yazaçaqmın. Şuşındıy materiallarnı yazğanda, minem sez şundıy bulmağız dip äytäse kilä.
Rimzil Wäli. Sin yazğan äyberlärne uqilarmı?
Gölnara Sabirova. Uqilar. Ğadi uqçığa bik küñelle. Bügen tatar matbuğatı milli üzañnı tärbiälämi dip äytep bulmıy, bez bit materialnı uquçı öçen äzerlibez.
Rimzil Wäli. Min şulqädär tirän fänni ideologik äyberlärne söylim, ä üzem sizäm – siräk keşe tıñlıy. Äye şul, Gölnara döres äytä, xäzerge uquçılar häm tamaşaçı, tıñlawçılar, bigräk tä yäşlär, citdi mäs'älälär östendä baş watıp utırırğa yaratmıy. Ciñel qabul itelä torğan, qızıqlı, mawıqtırğıç häm zamança mäqälälär, tapşırular, yal itä, küñel aça torğan muzıka barlıq xalıqlarnı da üzenä cälep itä. Tatarlarnı da. Ä inde TV efirında yarışu bigräk tä qıyın. Tapşırularnıñ eçtälegen buldıru xätta iärçen yärdämendä çit illärgä häm Yıraq Şärıqkä kürsätä torğan Yaña ğasır kanalın açudan da qıyınraq bulıp çıqtı. Menä niçä yıl inde milli zıyalılar tatarnıñ TVse yuq dip qayğıra. Menä sez känäqat'me Yaña ğasır tapşıruları belän.
Gölnaz Şäyxi. Tatarça tapşırular kübräk bulsa, äybät bulır ide. Çit il teleseriallarnı qarağanda, keşe tatar tapşırularnı, tatar spektakl'lärne qarasa, äybät bulır ide.
Räşit Minhac. Minemçä bezneñ ”Yaña ğasırda” millilek citmi. Ul däwlät ideologiä däräcäsendä bulırğa tieş. Qazanda ğına distädän artıq politologlar bar. Ä nigä alarnı çaqırmasqa, tapşıru äzerlämäskä?
Rimzil Wäli. Ä seriallar? Alar meñnärçä apalarnı, äbilärne qaratalar. Ä politolog söyläşüen kürgäç, televizornı sünderep quyalar. Ä nigä Poznernı qarıylar, Pavlovskiynı qarıylar? Bezneñ politologlar çıqsa, studiädän taraqannar, çebennär dä qaçıp çığar.
Tatar mäğlümat çaralarınıñ üzençälege ul eksterritorial', däwlät çiklären tanımıy, ber töbäk, ber respublika çiklärendä genä yäşi almıy. Ber yaqtan respublika gäcite, ikençe yaqtan – anı çittä dä uqilar häm provinsial' gäcit tügel, ä ğomum tatar matbuğatı taläplärenä cawap birergä tieş. Bu inde bötenläy başqa däräcädäge fikerläw. Mäxällä yañalıqların, ber şähärdäge çüplek başların tasvirlauçı tatar jurnalistları moña äzerme?
Räşit Minhac. Üzebezneñ jurnalistlar arasında da, närsägä kiräk ul çit töbäklär, Tatarstan turında yazu citmägänmeni digän fikerlär dä bar. Bez qabığıbız eçendä genä yäşäsäk, bezne tartaçaqlar.
Rimzil Wäli. Tatarlar.ru digän portal bıltır Yıl Tatarın bilgelärgä yarış ütkärde. İke yöz keşe qatnaşqan. Xurlıq, niçä meñ buşlay komp'yuter taratıp, tatar dönyası dip, aña tawış birmägännär. Şuña qaramastan, ciñüçe dä tabılğan.Qazan başlığınıñ Yıraq Şärıqqa kitkäç, bıyıl iñ zur tatar säyäsätçese internet aşa äytep, Yaña ğasırda anı xäbärdä birüenä min ğäcäpländem. Bez bit şul qädär yıraqqa kittek, Yıl Tatarın üzebez Tatarstanda bilgelämibez bit.
Gölnaz Şäyxi. Nik anı bilgelärgä kiräk soñ? Xalıq eşlägän keşene üze kürä bit. İke yöz keşe bilgelägän keşene Yıl Tatarı bulamı soñ?Rimzil Wäli. Milli cämäğätçelekneñ häm jurnalistlarnıñ üz milli añları da aqsıy tügelme? Tatar süzen cinayätçelär törkeme quşamatı itep qullanuğa Yarxämbikalla dip torabız. Yäisä, Başqortstanda gimnaziä cimerälär ikän, törle urınnarda eşläwçe här tatar jurnalistı üz kanalınnan ber genä süz äytsä dä, böten dönya milli xälebezne añlar ide.
Gölnaz Şäyxi. Naçarlıqnı kürsätäse kilmi bit böten dönyağa. Rimzil Wäli. Naçarlıqnı bit äybät kürsätäbez. Anı ğäcäpländerä, Tatarlar bandası digändä, şuşı äyberlärne efirda häm matbuğatta kürsätkändä, ”prostite” dip äytüçe tatar bulmağaç.
Gölnaz Şäyxi. Azatlıq radiosı çittä qaldırmağan bit, dimäk reaksiä bulmıy qalmağan.
Rimzil Wäli. Şundıy fantastik xälne küz aldıbızğa kiterik. İrtän torasız, ”Yaña ğasır” da yuq, Tatarstan däwlät kompaniäse dä yuq, Azatlıq ta yuq. Yaşçiknı açtığız, ber gäcit tä yuq. Poçtağa barasız – ber närsä dä yuq. Şuşı xälne küz aldına kiterä alasızmı?
Gölnaz Şäyxi. Yuq, Ana telendäge matbuğat çığaruı tuqtasa, böten dönya tuqtalır. Min irtän torıp, yañalıqlarnı qarıym. Eşkä kilgäç, internetta dä yañalıqlarnı ezlärgä tırışam. Ber-ike köngä Tatarstannan kitsäñ, Tatarstandağı waqiğalardan artta qalğansıñ dip isäpliseñ üzeñne.
Räşit Minhac. Tatar matbuğatnıñ kamilläşterü öçen tağı bik küp bez qullanmağan yullar bar. Bez köndälek matbuğat dip söylibez, ämma ”Watanım Tatarstan” gazetası köndälek matbuğatnı birmi bit. Atnağa dürt tapqır ğına çığa. Törkiädäge ”Zaman” gazetası kön sayın çığa. Anda yañalıqlar köndä öç tapqır yañartıla. Gäcit berkemgä dä bäyle bulmas öçen, anıñ üz tipografiäse bulırğa tieş. Törkiädä taratu sisteması bötenläy ikençe. Bezdä bit Tatarstan poçtası Rossiä poçtasına bäyle tügel. Anıñ az ğına öleşe kiosklarğa çığarıla, qalğanın taratalar, äbünaçılar belän turıdan-turı eşlilär. Äle bezneñ gazetalarğa kamilläşü yulları bixisap.
Rimzil Wäli. Azatlıq radiosı qısqa dulqında ğına qalsa häm internetta, sez tıñlarsızmı anı? Telägegezne, ixtiarığıznı bez belderergä sälätleme?
Gölnaz Şäyxi. Sälätle.
Rimzil Wäli. Äye, härkem üz fikeren äytergä sälätle, häm tatar jurnalistı şul fikerne häm xaq mäğlümatnı tükmi-çäçmi millättäşlärgä, böten dönyağa citkerä ala. Läkin citkeräbezme soñ? Citkergän waqıtta nindi maqsat belän? Nindi tormış materialın saylap alabız? Beräwlär aqça eşli, ikençeläre abruy öçen tüläwle reklama tarata, öçençelär bötenläy milläten dä, ata-anasın da onıta. Qiblasız, maqsatsız jurnalistika qiblasız millät yasağanın küz aldına kiteräsezme? Şundıy zur üzgäreşlär çorında, zur täkräkqıätkä ireşkän milli jurnalistika menä şundıy qarşılıqlı xäldä. Şulay da, söyläşü başlandı, anı däwam itärgä kiräk. Tıñlarsız, ägär dä Yaña ğasır kanalı aşa FM dulqınnarında tapşırular däwam itsä. Ägär dä qısqa dulqınnar häm internet aşa böten dönyağa işetelä torğan berdän-ber tatar radiosınnan ayırılmasağız.