Xörmätle tıñlawçılar! Azatlıq radiosınıñ tügäräk östäl söyläşüeneñ berençe öleşendä ana tele, anıñ kiläçäk yazmışı, däwlät säyäsäte turında häm mäğlümat çaralarınıñ, milli radio häm televidenieneñ ähämiäte turında bäxäsläşkä idek. Tapşırunıñ ikençe öleşendä tuğan telne saqlaw häm üsterüdä xalıqnıñ, milli oyışmalarnıñ ähämiäte turında söyläşäbez. Söyläşüdä Tatarstan xoqümäteneñ mädänyat häm milli tellärne saqlaw häm üsterü bülege wäkile Firaya Şäyxieva, tatar milli xäräkäte wäkile Räwf İbrahimov qatnaşalar. Äñgämäne Rimzil Wäli alıp bara.
Räwf İbrahimov. Bezneñ milli xäräkätneñ köçe bulğan waqıtta kurslar barlıqqa kilde. Ämma Qazanda ike-öç bülmäle ber yort tabılmadı. Xalıqnıñ tatar telenä küçärgä bik telägän waqıtı ide. Ämma beznekelär närsädänder şikländelär. Alarnıñ uylawınça, xalıq äzer tügel dip sanalğan. Türälär närsädänder şiklänep qurqıp qaldılar. Bez küptän tügel mäçet tözedek, zur citäkçene qabul itä torğan bülmäsenä Mirqasıym digän xäzrät irtän kilep utırğan. Anıñ belän berse dä tatarça isänläşmägän. Şuşı süzlärne işetkändä, qullar asqa töşä.
Firaya Şäyxieva. Bu bik döres süz. Respublikada tellär säyäsäte nigezendä yıllar buyı çinovniklarnı tatar telgä öyrätü bara. Bügen alarğa şundıy şart quyılğan – ägär dä sin däwlät däräcäsendä çinovnik ikän, sin däwlät telen, äzme-küpme, belergä tieşseñ. Tatar telen beläseñ ikän – nigä sin räxätlänep tatarça isänläşmiseñ, sawbullaşmıysıñ? Nigä sin tuğan telen az bulsa da propagandalamıysıñ?
Rimzil Wäli. Räwf äfände, milli xäräkätneñ passivlığı, bitaraflığı, milli üzañnı formalaştıruda ğomumi matbuğatnıñ, radio, televidenieneñ äle yomşaq eşläwne häm qiblasızlıqnı kürsätmime?
Räwf İbrahimov. Min monı tanığa mäcbürmen. Min menä närsä öçen qayğırdım. Äzer bulğan institut, milli universitetıbız ul waqıtta buşlay eşlärgä tieş. Annarı, şunı da äytergä kiräk, Raxitovqa soqlanıp qarıym. Ul, böten qanunnarın bozıp bulsa da, tatarnı yuq itep, başqort telen öskä kütärä. Min anı maqtap äytmim, ul çista häm namuslı yulda tügel. Nindi räweştä başqort telen saqlap bula? Tatarlar xisabında, tatarlar üzläre tatar telen saqlamıylar ikän.
Rimzil Wäli. Sezneñ Mortaza Räximov belän soqlanuğa rizalaşa almıym. Çönki üz xalqınıñ sanın yasalma arttırıp, başqa tellären basıp, üz xalqıña tiskäre mönäsäbättä formalaştırıp, üzeñneñ milläteñneñ abruyın töşerep, näticägä irenep bulmıyq. İleş rayonında 70 protsent tatar dip sanala. 20-30 yıl buyı şulay. Ämma anda ber başqort ta kürgänem yuq. Bu tatar-başqort mönäsäbätlärenä pıçaq qadaw bulıp çığa. Tatarstannıñ citäkçelege riza bulırmı soñ nindider köçläw yulları belän milli tellärne kütärügä?
Räwf İbrahimov. Bezneñ tatar telen kütärü digändä, iñ azı bulsada, üzara söyläşkändä tatarça söyläşergä kiräk, ul yuq bit.
Firaya Şäyxieva. Bügen bezneñ ikençe däwlät programmabız bar ikän. Bügen bez barlıq telägän çuaş balaların – çuaş telendä, marıy balaların – marıy telendä äzer. Teliseñ ikän – yal mäktäbe. Utızğa yaqın millät wäkile üz telen öyränä ala. Däwlät telläre ber ük däräcädä, ber ük külämdä uqıtılu turında bezneñ zakon bar. Bez bu zakonnı bügen ütibez. Küpme bezneñ tatar tele uqıtuçıları bar. Alarnıñ zur öleşe – awıldan, awıl möxitendä tärbiälängän, üsterelgän keşe. Bügen bez şähärdä tel saqlanmıy dibez. Ägär dä bezneñ Premyer-ministr däräcäsendä törle oyışmalarğa xat cibärelä ikän, ”Bügen 21 fevral' – xalıqara ana tele” süzläre belän – bu bezneñ säyäsät.
Rimzil Wäli. İctimaği oyışmanıñ piketınnan başqa milli xäräkätebez ana tele könendä çaralar ütkärdeme, yuqmı?
Firaya Şäyxieva. İnternetnı açsañ, Rossiä külämendä bernindi çaralarnı da tabıp bulmıy. Ber mäğlümat kürdem. Yekaterinburgta Sokolov çığışında bıyıl – rus tele yılı häm bez rus telen barlıq dönya külämendä ütkärergä tieş, dide. Şulay uq Yekaterinburgta tağın berniçä tuğan telle millätlär bar – başqortlar, tatarlar, udmurtlar. Ägär dä Tatarstanda yäşäwçelärneñ här berse üz telen tuğan itep qabul itsä, min riza bulır idem. Bıyıl bez kitap çığardıq. ”Tellär säyäsäte” digän rubrikada xalıqara, Rossiä, Tatarstan normativ, xoquqi dokumentlar tellärgä qağılışlı. Anıñ äzerläwdä ministr Midxät Kurmanov, Timur Aqçurin, Yevgeniy Soltanov qatnaştılar. Bu ike keşe tatar tügel, alar şuşı dokumentnı tupladılar. Bez üzebezdä berqayçanda tumağan uylarnı, xislärne kiçerdek şuşı dokumentnı tuplağan, tanışqan waqıtta.
Räwf İbrahimov. Bezdä cide million tatar bar, dilär. Ägär dä çegännär kebek üzebezneñ telen birmibez ikän, bernindi çinovniklar, Federatsiä Şurası, berkem dä anı eşli almıy. Çegännärneñ däwläte dä yuq, cire dä yuq. Ämma alar balaların döres tärbiälilär. Şuña kürä alar saqlanalar. Ä bez gel kemgäder qızıqsınabız. Bügen bezgä rus tele kiräk, irtägä, yuq, bezgä ingliz tele kiräk, dibez. Minemçä, berqayçan da üz teldän kitergä kiräkmi. Ägär dä Rossiä däwläte şundıy säyäsät alıp bara ikän üz cirendä torğan xalıqlarnı yuqqa çığaru xisabına dinsez qaldıru yulına çığa, şuşı xalıq belän belän ul üz ilen saqlıy almayaçaq. Bu ilneñ saqlawnıñ maqsatı qalmıy.
Rimzil Wäli. Älege bu ğämäl, şartnamä xälläre cämäğätçelekne qızdırıp cibärgän. Dimäk, bu eşlär belän Tatarstan xalqın, Rossiä xalqın qızdırıp, siskänderep cibärälär.
Firaya Şäyxieva. Min tuğan telne saqlıym, ä çinovniklar anı bötenläy belmi diep yörgänçe, härber keşe üzendä şuşı uylarnı yörtsä, üzendä ana telgä cawaplıqnı uyatırğa tieş. Ğailä tügel, däwlät telne saqlarğa tieş. Şuşı şartlarda böten çinovniklar tatar telen belergä tieş digän dokumentnı niçek çığarırğa? Bügen prezident ike telne belergä tieş dokumentnı qabul itmilär.
Rimzil Wäli. Äye, 21 fevral' könne Rusiä Federatsiä Sovetı Dumada qabul itelgän Tatarstan-Rusiä şartnamäsen kire qaqtı. Barmı milli telgä mönäsäbäte bu säyäsi mäs’äläneñ? Bu şartnamäneñ tözelüe Tatarstan yazmışına, xalqına tä'sir itäme, yuqmı?
Räwf İbrahimov. Şartnamälär älbättä tözelergä tieş. İke yaqtan alarnıñ ber däräcädä buluı bik caylı. Ägär dä bezneñ däräcälär ber ük tügel, şartnamäneñ tözelgändä anıñ ütmäwe mömkin. Tuqsan dürtençe yılda tözelgän şartnamä ütälmägän disäk, yalğışmabız.
Rimzil Wäli. Yalğışırsız dip uylawçılar da bar. Şartnamä arqasında federalizm saqlanıp, respublikanıñ mönäsäbätlären, mönäfäğätlären yaqtırtır digän politologlardan bez kiläçäktä tağın söyläterbez. Läkin sezneñ dä alay äytergä xaqığız bar.
Räwf İbrahimov. Minemçä, Tatarstan öçen dä, Rossiä öçen dä bu şartnamä bik kiräk. Dumada utıruçı türälär dä üz mönäsäbätlären kübräk qarıylar dip sanıym.
Rimzil Wäli. Federatsiä Sovetında alar üz subyektlarnı mönäfäğätlären dä ütilär...
Räwf İbrahimov...şul räweştä Rossiäneñ mönäfäğäte ütälä mikän?
Rimzil Wäli. Matbuğatta buldı Federatsiä Şurası äğläläre östän, iñ yuğarı citäkçelektän äytelgän, häm iñ zur firqä astağı palatada ütkärä, östägesendä kisep töşerä, digän xäbär bar. Telgä mönäsäbäte barmı bu äyberneñ, yuqmı?
Firaya Şäyxieva. Bu şartnamäne tözegändä ber genä söyläşülär bulmadı bit. Berençe şart – prezidentıbız tatarça söyläşergä tieş, häm ikençe şart – Tatarstan pasportlarında tatar telendäge yazma bulırğa tieş. Bolar bit turıdan turı telgä qarıy. Şartnamägä qarşı kilgändä, respublikada tellärne, tellär säyäsäten qabul itüen belmilär, añlamıylar dip äytü döres bulmıy.
Rimzil Wäli. Urıs millätçelärneñ Qazandağı wäkile sotsiolog Salagaev Federatsiä Şurasınıñ şartnamäne kire qağıluı turındağı qararına ğäcäplänep, kommentariy birep utırdı. Tatarstan xalqı şaq qattı inde moña.
Firaya Şäyxieva. Bu bit Tatarstan xalqı öçen genä eşlänä torğan äyber tügel. Ğomumän, Tatarstan xalqı öçen, anıñ yäşäyeş şartların yaxşırtu öçen. Bez bit kiläçäk turında uylağanda, yäşlär turında ulıybız. İke sannı ğına äytäse kilä, Qazanda yuğarı klasslarda uqıçu balalar arasında uzdırılğan sotsiologik tikşerenülär kürsätü buyınça, rus telle balalarnıñ 40,8 protsentı tatar telen däwlät tele bulğanğa öyränäm digän. Dimäk, qırıq protsenttan artıq yuğarı klass balaları – bulaçaq studentlar, kiläçäktä Tatarstanda yäşärlär, alar Tatarstannıñ kiläçäge. Ä tatar balaları arasında – ille ber protsent tuğan telgä bulğanğa öyränäm digän. Şuşı tel milli säyäsätne añlağan keşe şuşı şartnamäneñ kiräk ikänen belä.
Rimzil Wäli. Dimäk, şuşı şartnamäneñ kire qağırğa teläweçlär xäzergä bik köçle. Alar arasında bezneñ tatar çinovnikları da bar, Mäskäwdäge häm başqa töbäklärdän. Dimäk bu qaraş Rossiä Federatsiäse bulmasın, anıñ millätläre bulmasın, milli respublikalar bik tırpayıp tormasın, üz urınnarın belsennär, tik kenä torsınnar dip äytä. Dimäk, bu säyäsi xälne üzgärtä, taläp itä xalıqtan bu yaña qaraşnı.