Azatlıq radiosınıñ Tügäräk östäl söyläşüneñ bügenge teması – xatın qız, xatın qıznıñ tormıştağı, cämğiättäge, millättäge, ğailädäge urını. Çınnan da, bu atnada sigezençe mart, elekke SSSR illärendä xatın qızlarğa çäçäklär, büläklär tapşıralar, matur süzlär äytälär. Ämma bäyräm ütkännän soñ, ğädäti tormış kitä. Bu xatın qız qayda yäşäde, niçek yäşäde, ğailädä aña nindi mönäsäbät niçek dönya kötä, balalarnı niçek tärbiäli, ğailäse nindi xäldä, kar'yerası niçek? Kemnärder yuğarı qazanışlarğa ireşkännär, ä ikençeläre bik ğazaplanıp, çaq-çaq can asrıylar, qayberläre ğazaplanıp, basılıp yäşäp yatalar. Här cämğiättä bar andıy xällär. Söyläşüdä qatnaşalar ”Söyembikä” jurnalınıñ baş möxärrire Firaya Bädretdinova häm şağirä, bik küp cırlar avtorı Şämsiä Cihangirova. Şulay uq äñgämädä Azatlıq radiosınıñ Qazan bülege jurnalistı Gölnaz İlgizär qatnaşa. Äñgämäne Rimzil Wäli alıp bara.
Rimzil Wäli. Firaya, Şämsiä, beregez jurnal yubeleen ütkärde. Şämsiä Cihangirovanıñ yubileen milli cämäğätçelek bilgeläp ütte. Sez yılda niçä kön şundıy bäxetle, şat häm küñelle xatın-qız bularaq üzegezdä qänäğätlek kiçeräsez?
Firaya Bädretdinova. Xatın-qız öçen bäyräm dä kiräkmi. Xatın-qız bäyrämnär bulmağanda da bik bäxetle bula ala, bäyräm bulğanda da bäxetsez bulırğa mömkin. Bäyrämnär sanı belän sanalmıy bezneñ bäxet. Bäxetle mizgellär bezneñ küp buldı jurnal xezmätkärlärneñ dä, uquçılarıbıznıñ da. Büläklär dä küp buldı, xezmätkärlärebez küp kenä isemnär, medal'lär aldı.
Şämsiä Cihangirova. Ägär dä bezne kemder bäxetle itärgä tieş, sigezençe martta bezne bäxetle ikänebezne tanıtırğa tieş disäñ, bu yalğan bulır ide. Çönki Alla dönyağa xatın-qıznı häm iratnı kiterde. Sigezençe martta nindider xörmät kötep, sigezençe mart ütkännän son bu qädär betäçägen belep yäşäsäk, ul yäşäwneñ ber nindi mäğnäse dä bulmas ide. 365 könneñ dä bäyräm itär keşe ul xatın-qız üze dip uylıym min. Çın xatın-qızlar, bäxetsezlek toyıp, köçkä genä yäşäwçe xatın-qızlar, ul qızlar bäxetne siña kemder kiterep, aldıña quyarğa tieş digän xatın-qızlar şulay aldana dip uylıym min. Ä xatın-qız elek-elektän, xäzer dä ir keşeneñ qabırğasınnan yasalğan disälär dä, ul tormışta bik zur wazıyfa häm yılnıñ dürt fasılınıñ härber könen bäyräm itep kürsäter öçen yaralğan zat.
Firaya Bädretdinova. Bäxäskä keräsem kilä sezneñ belän. Ägär xatın-qıznıñ bäxete anıñ üzennän genä torsa, bu dönyada ber genä dä bäxetsez xatın-qız bulmas ide. Qızğanıçqa qarşı, xatın-qız üzen üze bäxetle itä almıy. Eşkä alğanda, xatın-qıznı, bala tapmam dip wäğdä birsä, ala torğan eş urınnarı bar. Bezneñ redaksiägä şuşı problemalar belän kilgän xatınnar üzeneñ isemnären, eşlägän cirlären äytmi qalalar. Bu qotoçqıç xäl.
Rimzil Wäli. Äytik min firma citäkçese. Xatın-qıznı eşkä öyrättem genä, ul öç yılğa kitä. Min uylıym, andıy xatın-qızğa ciñelräk eş birergä, citdi eş birmäskä.
Firaya Bädretdinova. Şulay uylawçı keşelär bar şul qızğanıçqa qarşı. Läkin bu xanım menä digän belgeç, anıñ potensialı bik zur. Anıñ yulın kisäbez bit bez. Şundıy da bar, eşkä bala bulğan xatın-qıznı ğına alalar.
Gölnaz İlgizär. Rusiädä demografik wazğıyät belän borçılalar bit. İñ zur citäkçelär dä xatın-qızğa bulışırğa wäğdä itälär. Citäkçelär tarafınnan bu prezidentqa qarşı çığu tügelme? Menä şundıy soraw tua.
Şämsiä Cihangirova. Çınnan da, prezidentnıñ qararların qabul itü ul ber xäl, ä härber oyışma anı üzençä qabul itä. Citäkçe, xatın-qıznı eşkä alğanda, uylıy: yäş xatın-qız bulsa, ul tizdän kiäwgä çığa, bala taba. Alarnıñ härberseneñ dä eçendä şundıy uy tora.
Rimzil Wäli. Azatlıq radiosınıñ Qazan bülegendä dä ber misal bar. Bülek açılğaç, bezgä administrator kiräk buldı. Berse täqdim itelde, yartı yäşlek balası bar ide. Öç kandidatura buldı. Monısı, öç yäşlek balası belän bezgä kileşmi, dip uyladım. Ämma minem citäkçelärem alasıñ şunı dide. Bu xanım fännär kandidatı bulıp çıqtı, beleme artığraq. Här ilneñ üzeneñ taläbe bar. Amerikannarnıñ bik säyer ğädätlärenä aptıradım.
Gölnaz İlgizär. Çit ildäge citäkçelär üzeneñ firmalar turında da uylıydır, läkin şul uq waqıtta balalı xatınnı eşkä alırğa qurıqmıy. Nigä bezneñ citäkçelär moñardan qurqa? Bala tabarğa kitkän keşe ul bit ğömerlekkä kitmi.
Firaya Bädretdinova. Bu bit eşkä zıyan kiterä. Bezneñ kollektivnı alıyq. Redaksiädä yegerme biş keşe eşli. Ber xatın, ikençe balasın tabıp, dekretqa kitte. Bez anıñ çıqqanın köttek. Eşkä çığu belän bala awırıy başladı. Administrativ yallar da ala ul, min andıy mömkinlek biräm. Ul üze dä bik uñaysızlana, aña üzenä dä räxät tügel. İkençe ozaq yıllar eşlägän xanımnıñ tuğanı gel awırıy, ul anı qarıy. Bez monda da bulışabız. Citäkçe üzeneñ kollektivında eş şartların genä tügel, tormış şartların da isäpkä alıp, alarğa nindider ciñellek kiterergä mömkin qadär, eşkä zıyan salmaslıq itep, tırışırğa tieş dip sanıym min.
Rimzil Wäli. Xatın-qıznıñ balasın qarawçı keşe bulsa, yä äti-änise, Balanı tärbiäläw dä qimmät. Şuña kürä anı tabu da qurqıta. Demografiä şul säbäple kilep çıqtı.
Şämsiä Cihangirova. Bezneñ ilneñ üşänçelege şundadır, çit illärdä xatın-qıznıñ wazıyfası ciñelräk. Bezneñ irlär üzeneñ irlegen yuğalttı. Xatın-qızlar ciñel eştä genä eşläp, qiäfäten bozmıyça ğına yäşärgä telilär. Ägär dä bez bügen xatın-qıznı cawaplı eştän azat itäbez disäk, bezneñ il ğomumän üseştän tuqtap qalaçaq. Çönki iñ cawaplı urınnarda bezneñ xatın-qızlar utıra. Şuña kürä, bügen citäkçelär xatın-qızlarnı eşkä kübräk alalar, alar cawaplıraq, eçü belän dä şöğellänmi.
Rimzil Wäli. Qay urında bezneñ cämğiättä, däwlättä xatın-qız? Sez qänäğätme cämğiättäge urınığız belän?
Gölnaz İlgizär. Minemçä bügen dönyada xatın-qız şundıy küp törle, ber süz belän genä äytergä bulmıy.
Firaya Bädretdinova. Min üzemneñ urınnı belmim dä. Öydä min tür başında. Sponsorlarda yärdäm sorap yörgändä, min üzemne işek töbendä dip xis itäm, bik oyalam, ğar'länäm dä. Min üzem öçen sorap yörgänem yuq bit, jurnalım öçen sorıym. Bezneñ jurnalnı maqtağanda, bik zur da bulıp quyasın.
Şämsiä Cihangirova. Xatın-qıznıñ role belän min qänäğät tügel. Eş belän mäşgul' bulu cäğätemnän qarağanda qänäğät. Minem şäxsi fikerem belän genä qänäğätlänep bulmıy. Min başqa xatın-qızlar turında uylarğa tieş. Ğailädä millätkä mökibbän kitkän, üz millätne yarata torğan, änilär bularaq xatın-qızlarnı min qararğa tieş. Xatın-qıznıñ cämğiättä ir keşe tarafınnan xörmät itügä dä qararğa tieş. Älbättä irlärgä dä, cämğiätkä dä, Räsäy citäkçelärenä dä äyter süzlär häm üpkälär dä bardır. Şäxsän min üzem qänäğät. Eşem dä bar, irlärsez dä ülmädem, balalarnı tärbiälädem. Ämma başqa xatın-qızlar da bar bit.
Firaya Bädretdinova. Min xatın-qıznı öydä genä bikläp bäxetle itü yaqta tügel. Bezneñ xatın-qızğa andıy bäxet citmi.
Gölnaz İlgizär. Törle xatın-qızğa törleçä.
Şämsiä Cihangirova. Bez törle wazıyfalarnı üzebezgä ala-ala xatın-qızlıbıznı nindider däräcädä yuğalğanbız. Bälki şul xatın-qız ğailädä balalarnı tärbiäläp, irenä cılı rizıq äzerläp, ğailä uçağında yäşärgä tieş keşe bulğandır.
Rimzil Wäli. Millättä dä törlese bar bit. Äye, xatın-qız tuğan telne birä, milli tärbiäne birä. Şuşı xatın-qızlarıbız bulğanda, millätebez yuğalıp bara. Däwlät ğailä eçenä kerep, berniçek tä bilgelämi, balasın niçek tärbiälärgä öyrätmi. Ni öçen bezneñ xatın-qızlarıbız, törle millät wäkilläre bulıp, şul millät balaların üsterälär, bik matur ğına akzentsız söyläşälär? Yomşaq urın tügelme bu bezneñ fidaqär xatın-qızlarıbıznıñ başqa millätlärgä künegep yaraqlaşu häm üz balasın üz millätendä qaldırmaw?
Firaya Bädretdinova. Ägär şundıy xatın-qızlar bulmasa, tormış qaywaqıt xatın-qıznı şuşı eşkä etmäsä, yaqlar idek bez monı.
Gölnaz İlgizär. Minemçä monda xatın-qıznı ğına ğaipläp bulmıy. Çönki xatın-qız balası bäxetle bulsın dip tırışa. Tatar telen birmäw, urıs telendä genä tärbiäläw balam keşe bulsın dip, tatar milläte betsen öçen genä eşläw tügelder.
Şämsiä Cihangirova. Min uylıym, bezgä ğailä mäktäbe kiräk tügelme? Tatar mäktäpläre, bala baqçaları eşläp torsa da, bügenge qädär milli ruxnıñ sünüe, millätneñ betügä taba baruı bügenge qädär çağılmıy ide. Milli ruxnı töp saluçı – ğailä. Nindi genä balalar baqçasına birmäsäk balalarnı, alar milli ruxta tulısınça tärbiä almaslar.
Firaya Bädretdinova. Balanı televizor belän bergä qaldırırğa qurqınıç. Balanı bez üzebez genä tärbiälämibez. Kem genä tärbiälämi balabıznı. Balanı nindi itep qulıma tottıralar dip qurqasıñ. Ğailäneñ role iskitkeç zur. Şuña kürä ğailä turında bez bik söyläşäbez, ğailä fondları turında. İrneñ, xatın-qıznıñ, äti-änineñ däräcäsen kütärergä tırışabız. Ni öçen tatar qızları başqa millätle yegetlärgä küz salalar digändä, alar üz ğailälären kürep üsälär bit. Başqa iratlar buldırıbraq ta. Bu keşe yanında min qäderle bulıp yäşärmen, dip ışanıp, ul üz ğömeren başqa millätle ir belän bäyli. Şuña kürä xatın-qızlarnı min ğaiplämäs idem. Üzebezneñ yegetlärne dä ğaiple itär idem. Bezneñ qızlar menä digän. Şuña kürä alarnı başqa irlär dä çüplilär.
Şämsiä Cihangirova. Bez niqädär köçle bulıp kürensäk tä, bez köçsez bulırğa yaratabız. Läkin bezgä köçsez bulırğa yazmağan. Süzläremä şiğerem cawap biräder:
Sin tüzäseñ, dimägezlä
Kilmi tüzäselärem, kilä şatlıq diñgezlären
İmläp yözäselärem
Kemlä barıp soänäsem imnärenä iratnıñ.
Tüzä-tüzä xatın-qıznıñ ğöreflären yuğalttım.
Könläşmägez irlär kebek ciñä dip awır eşne.
Xatın-qız ul köçsez bulğan öçen köçle.
Söyläp yörmägez keşegä, ul bit beraz yulär dip.
Yılamas cirdä yılar, kölmäs cirdä kölär dip.
Ğäcäplänmägez, süzemneñ onıtılsa azağı,
Sez belgäne ağı ğına.
Canda barlıq ğazabı.
Kürgän keşelärem söyläsäm, naçarğa yuramağız.
Awır bulmasın disägez, xälemne soramağız.
Rimzil Wäli. Şulay itep xatın-qız aldında cämğiät burıçın ütä betmägän, xatın-qız dä üzeneñ ğailädä burıçın ütä betmägän. Läkin başqa yazmış, başqa irlär, başqa xatın-qızlar bezneñ yuq, başqa yul da yuq.