Bu ayda Polşada zur qarşılıqlar tudırğan lüstratsiә, çistarınu qanunı ğәmәlgә kerde. Bu qanun Könçığış Yewropadağı başqa illәrdәge şundıy qanunnardan küpkә qırısraq. Xakimiәt wәkillәre, ğalimnәr, jurnalistlar, uqıtuçılar, dәwlәt şirkәtlәrendә citәkçelektә eşlәwçelәr - yözlәrçә meñ keşe elek kommunistik yәşeren xezmәtlәr belәn xezmәttәşlek itü-itmәwlәre turında yazmaça xisap birergә tieş. Xisap birmәsәlәr alarğa eşlәren yuğaltırğa mömkin. Qanunnı yaqlawçılar bu qanun cәmğiәtne çistartaçaq di. Qarşı çığuçılar isә, şul isәptәn qayber kürenekle xoquq yaqlawçılar bu bik zur xata hәm qurqınıçlı nәrsә dip kisәtә. Polşanıñ yuğarı mәxkamәse bu qanunnıñ konstitutsiәgә turı kilü-kilmәwe turında üz qararın çığarırğa tieş.
Yaña çistarınu qanunı Polşa xalqın ikegә bülde. Hәm bu büleneşneñ xәtta zamaında kommunizmğa qarşı körәşkәnnәr arasında da tirәn buluı sizelә.
Şularnıñ berse sәyәsәtçe, elekke dissident Jan Lityanski. Ul 1980 yıllarda komunismğa qarşı körәşkәn töp oyışmalardan sanalğan Eşçelәr Saqlanu Komitetın oyıştıruçılarnıñ berse. Lityanski şulay uq kürenekle Telәktәşlek xәrәkәteneñ kiñәşçese bulğan hәm 1989 yılda hönәr berleklәre belәn Komunistik xökümәt arasındağı söylәşülәrdә qatnaşqan keşe. Soñraq ul parlamentqa da saylandı.
Lityanski 2 distә yıl çaması elek komunismnan qotılğan polşada bügen mondıy yaña tikşerü çaraları ütkәrü zarurlığı yuq, kommunizm çorındağı yәşeren xezmәtlәr belәn eşlәgәn keşelәrne xakimiәtkә ütkәrmәw öçen ğәmәldәge qanunnar da citәrlek di.
"Bu - safsata. Bezneñ elekke qanun da şaqtıy yaxşı ide. Tikşerü çaraların dәwlәt mәnfәğәtlәre öçen cawaplı bulğan parlament әğzaları, ministrlar, mödirlәr belәn genә çiklәngә kirәk" di Lityanski.
Keşeneñ yәşeren xezmәtlәr belәn eş itkәnlegen dәlillәw bik qıyın nәrsә. Qayber dokumentlar yalğan bulırğa, yәki kiresençә yuq itelgәn bulırğa mömkin.
Tağın şunsı bar Kommunistik yәşeren xezmәtlәr küp kenә keşelәrne törleçә ezәrleklәw, qurqıtular belәn xezmәttәşlek turında qәğәzlәrne imzalatqan. Küp kenә keşelәr andıy qәğәzlәrne imzalasa da, çınlıqta küzlәw eşlәrendә alarğa yardәm itmәgәn.
2000 yılda Yuğarı Mәxkamә andıy keşelәr xezmәttәşlek itkәn dip sanalmıy digәn qarar çığardı. Ämma yaña qanun nigezendә andıylar da xezmәttәşlek itkәn dip sanalır kebek.
Şundıylar rәtenә Warşawda katolik çirkәw başına tәqdim itelgәn Stansilaw Wielgus ta kertelergә mömkin. Elek yәşeren xezmәtlәr belәn eşkәn buluda ğәyeplәwlәrdәn soñ Wielgus yaña wazıyfasınnan çigende.
Lityanski yaña qanun elekkesennәn tağın xosusıy şirkәtlәrne dә üz eçenә aluı belәn ayırıla di.
"Polşada barlıq gazetlar da diәrlek xosusıy. Küp kenә fәnni oyışmalar, universitetlar xosusıy. Xәzer alar da çistarınırğa tieş" di Lityanski.
Ilneñ komunismğa qarşı dissisentları oyıştırğan iñ tәesirle basmalarınnan berse bulğan Wyborcza gazetı jurnalistları törkeme yaña qanunğa boykot iğlan itte.
Ilneñ iñ zur fәnni oyışması Warşaw Universitetı yaña qanunnı tuqtatıp torırğa çaqırdı.
Yaña qanun nigezendә, komunizm çorı yәşeren xezmәtlәreneñ dokumentların saqlawçı Dәwlәt Xәter Institutı dip atalğan oyışma xezmәttәşlektә bulğannarnı iğlan itәrgә tieş.
Keşelәr üz xisapların şul oyışmağa birergә tieş. Yalğan mәğlümәt birüçelәr 10 yılğa üz hönәrlәrennәn çitlәtelergә mömkin.
Xәter Institutında eşlәwçe tarixçı Lukasz Kaminski yaña kanun, komunism cimerelgәnnәn soñ ütkәrelmәgәn, әmma çistarınu öçen zarur bulğan çara dip isәplәwçelәrneñ berse.
"Bezneñ ütkәnnәrgә bәyle problemalar әle dә qala birә. Bu әle tәmamlanmağan eş. Elekke iminlek xezmәtkәrlәre, elekke küzlәw agentları belәn bәyle problemalar, alar arasındağı bilgesez bәylәneşlәr, sәyәsәttә, iqtisadta elekke iminlek xezmәtlәrenә bәyle problemalar qala birә. Xalıq kemneñ xıyәnәtçe buluın, kemneñ bulmawın belergә tieş. Bigrәk tә sәyәsәttәgelәrneñ, jurnalistlarnıñ hәm başqalarnıñ" di Kaminski.
Kaminski xosusıy gazetlarda eşlәwçe jurnalistlar da cәmәğәt tormışında zur urın alıp tora, şuña kürә cәmğiәt alarnıñ komunistik yәşeren xezmәtlәr belәn bәylәneşlәre bulğanmı-yuqmı ikәnen belergә xoquqlı di.
Şulay da rәsmilәr bu qanunnı ğәmәlgә aşırunıñ qıyın bulaçağın tanıy. Çönki ul bik küp keşegә qağıla hәm qәğәz eşlәre dә bik küp bulaçaq.
Şul uq Xәter Institutınıñ prezident urınbasarı Maria Dmoçovska bu protsess bik ozaqqa suzılırğa mömkin di.
"Küpmegә suzılaçağın әytü bik qıyın. Bezneñ institutta eşlәwçe qayberәwlәr әgәr qanunda әytelgәnnәrneñ barısı da tikşerelsә bu eş 10 yıldan da ozağraqqa suzılırğa mömkin dip isәpli. Xakimiәttәgelәrne bez alar xakimiәttә çağında tikşerergә tieşbez hәm bez inde tikşerdek" di Dmoçovska.
Naif Aqmal
Şularnıñ berse sәyәsәtçe, elekke dissident Jan Lityanski. Ul 1980 yıllarda komunismğa qarşı körәşkәn töp oyışmalardan sanalğan Eşçelәr Saqlanu Komitetın oyıştıruçılarnıñ berse. Lityanski şulay uq kürenekle Telәktәşlek xәrәkәteneñ kiñәşçese bulğan hәm 1989 yılda hönәr berleklәre belәn Komunistik xökümәt arasındağı söylәşülәrdә qatnaşqan keşe. Soñraq ul parlamentqa da saylandı.
Lityanski 2 distә yıl çaması elek komunismnan qotılğan polşada bügen mondıy yaña tikşerü çaraları ütkәrü zarurlığı yuq, kommunizm çorındağı yәşeren xezmәtlәr belәn eşlәgәn keşelәrne xakimiәtkә ütkәrmәw öçen ğәmәldәge qanunnar da citәrlek di.
"Bu - safsata. Bezneñ elekke qanun da şaqtıy yaxşı ide. Tikşerü çaraların dәwlәt mәnfәğәtlәre öçen cawaplı bulğan parlament әğzaları, ministrlar, mödirlәr belәn genә çiklәngә kirәk" di Lityanski.
Keşeneñ yәşeren xezmәtlәr belәn eş itkәnlegen dәlillәw bik qıyın nәrsә. Qayber dokumentlar yalğan bulırğa, yәki kiresençә yuq itelgәn bulırğa mömkin.
Tağın şunsı bar Kommunistik yәşeren xezmәtlәr küp kenә keşelәrne törleçә ezәrleklәw, qurqıtular belәn xezmәttәşlek turında qәğәzlәrne imzalatqan. Küp kenә keşelәr andıy qәğәzlәrne imzalasa da, çınlıqta küzlәw eşlәrendә alarğa yardәm itmәgәn.
2000 yılda Yuğarı Mәxkamә andıy keşelәr xezmәttәşlek itkәn dip sanalmıy digәn qarar çığardı. Ämma yaña qanun nigezendә andıylar da xezmәttәşlek itkәn dip sanalır kebek.
Şundıylar rәtenә Warşawda katolik çirkәw başına tәqdim itelgәn Stansilaw Wielgus ta kertelergә mömkin. Elek yәşeren xezmәtlәr belәn eşkәn buluda ğәyeplәwlәrdәn soñ Wielgus yaña wazıyfasınnan çigende.
Lityanski yaña qanun elekkesennәn tağın xosusıy şirkәtlәrne dә üz eçenә aluı belәn ayırıla di.
"Polşada barlıq gazetlar da diәrlek xosusıy. Küp kenә fәnni oyışmalar, universitetlar xosusıy. Xәzer alar da çistarınırğa tieş" di Lityanski.
Ilneñ komunismğa qarşı dissisentları oyıştırğan iñ tәesirle basmalarınnan berse bulğan Wyborcza gazetı jurnalistları törkeme yaña qanunğa boykot iğlan itte.
Ilneñ iñ zur fәnni oyışması Warşaw Universitetı yaña qanunnı tuqtatıp torırğa çaqırdı.
Yaña qanun nigezendә, komunizm çorı yәşeren xezmәtlәreneñ dokumentların saqlawçı Dәwlәt Xәter Institutı dip atalğan oyışma xezmәttәşlektә bulğannarnı iğlan itәrgә tieş.
Keşelәr üz xisapların şul oyışmağa birergә tieş. Yalğan mәğlümәt birüçelәr 10 yılğa üz hönәrlәrennәn çitlәtelergә mömkin.
Xәter Institutında eşlәwçe tarixçı Lukasz Kaminski yaña kanun, komunism cimerelgәnnәn soñ ütkәrelmәgәn, әmma çistarınu öçen zarur bulğan çara dip isәplәwçelәrneñ berse.
"Bezneñ ütkәnnәrgә bәyle problemalar әle dә qala birә. Bu әle tәmamlanmağan eş. Elekke iminlek xezmәtkәrlәre, elekke küzlәw agentları belәn bәyle problemalar, alar arasındağı bilgesez bәylәneşlәr, sәyәsәttә, iqtisadta elekke iminlek xezmәtlәrenә bәyle problemalar qala birә. Xalıq kemneñ xıyәnәtçe buluın, kemneñ bulmawın belergә tieş. Bigrәk tә sәyәsәttәgelәrneñ, jurnalistlarnıñ hәm başqalarnıñ" di Kaminski.
Kaminski xosusıy gazetlarda eşlәwçe jurnalistlar da cәmәğәt tormışında zur urın alıp tora, şuña kürә cәmğiәt alarnıñ komunistik yәşeren xezmәtlәr belәn bәylәneşlәre bulğanmı-yuqmı ikәnen belergә xoquqlı di.
Şulay da rәsmilәr bu qanunnı ğәmәlgә aşırunıñ qıyın bulaçağın tanıy. Çönki ul bik küp keşegә qağıla hәm qәğәz eşlәre dә bik küp bulaçaq.
Şul uq Xәter Institutınıñ prezident urınbasarı Maria Dmoçovska bu protsess bik ozaqqa suzılırğa mömkin di.
"Küpmegә suzılaçağın әytü bik qıyın. Bezneñ institutta eşlәwçe qayberәwlәr әgәr qanunda әytelgәnnәrneñ barısı da tikşerelsә bu eş 10 yıldan da ozağraqqa suzılırğa mömkin dip isәpli. Xakimiәttәgelәrne bez alar xakimiәttә çağında tikşerergә tieşbez hәm bez inde tikşerdek" di Dmoçovska.
Naif Aqmal