”Azatlıq” radiosınıñ Tügäräk östäl söyläşüeneñ bügenge teması bik qızıqlı häm kötelmägän. Tatar ädäbiäte: proza, poeziä, ädäbi tänqit häm tormış. Ğädättä ul belgeçlär, ğalimnär öçen, bälki uqıtuçılar öçen, professorlar öçen ähämiätle bulıp sanalsa da, tormış bar, ädäbiät bar, yazuçılar bar häm xalıq bar, uquçılar. Distä yıllar buyı, bigräk tä Sovet Tatarstanı tözelgännän soñ, häm qädär dä xalıq kitap uqığan, ädäbi äsär belän qızıqsınğan. Tatar tormışınıñ zur ber öleşe bulıp torğan bu xäl. Ä bügen niçek? Yış qına şundıy fikerlärne oçratırğa turı kilä: bügen tatarça kitaplarnı uqımıylar, satıp almıylar, yäki jurnal uqımıylar, başqa äyber belän qızıqsınalar. Ä bit ädäbiät bar, öç yöz keşelek Yazuçılar berlege bar, näşriätlär bar, kibetlärdä ielep-ielep kitaplar tora. Ä yöräk sızlıy. Şuña kürä bügenge Tügäräk östälgä çaqırıldılar: filologiä fännäre doktorı, Ğalimcan İbrahimov isemendäge tel, ädäbiät häm sänğät institutıñ ädäbiät beleme bülege mödire Flyun Musin, Tatarstan kitap näşriäteneñ baş möxärrire, kürenekle şağir Räfis Qorban. Häm şulayda Bu täqdimne Azatlıqnıñ Qazan bülegenä alıp kilgän yäş ädäbiät ğalimäse, tel häm ädäbiät institutınıñ aspirantçası İl'mira Gazizova.
İl'mira Gazizova. Yegermençe ğasırda ğına ädäbiät iñ köçle ideologik qorallardan sanala ide. Ä bügen alay dip äytep bulmıy. Çönki, härkemgä mäğlüm, tirajlar kimi, uquçılar sanı da äzäyä. Sez niçek uylıysız, älege küreneşneñ säbäbe närsädä?
Räfis Qorban. Unbiş – yegerme yıl elek bezneñ kitap näşriätendä iñ zur tiraj şundıy bula ide. Zurlar öçen yegerme meñ häm balalar öçen yöz meñ tirajlı çığa torğan kitaplar. Xäzer bez çığarabız: proza – öç–un meñ tirajı belän, balalar öçen – biş meñ tiraj belän, ä fänni, populyar ädäbiät digän – ber, ike meñ tiraj belän çığarıla. Qıçqırıp torğan säbäbe – uquçılar bulmawı.
Rimzil Wäli. Niçek bulmasın? Küpme gimnaziä, mäktäplär açıldı, institutlarda, xätta awıl xucalığı tözeleş institunda da tatarça uqıtabız.
Räfis Qorban. Bezdä zakon da qabul itelde, läkin ul zakon eşlämi. Qazanda açılğan böten tatar mäktäplärdä uqıtular tatar telendä alıp barıla. Tatar kitabın satıp alu, däreslektä, programmada nindi yazuçınıñ äsäre qaralğan, şunı ezlilär, şunı sorıylar, häm şul kitaplarnı ğına uqilar. Ä yazuçılarıbıznıñ äsärlären belmilär dä xätta.
İl'mira Gazizova. Ä bälki ädäbi äsärlär bügenge kön taläbenä cawap birer qızıqlı häm ütken bulmawdandır? Bügenge tatar ädäbiätendä nindi problemalar aktual'?
Räfis Qorban. Xäzerge äsärlär elekkelärennän ber dä kim tügellär. Ädäbi obrazınnan qarağanda da, problemalarnı kütär yağınnan qarağanda da. Bezneñ bik äybät yazuçılarıbız bar. Bezneñ iñ zur problema – xalıqqa, uquçığa kitapnı citkerü. Bezdä bazar zamanına kilep kergäç, tatar kitabın satu bötenläy faydasızğa äylände. Respublika qullanuçılar (”Resppotrebsoyuz”) sistemasında bezneñ respublikada qırıq cide rayonda qırıq cide kitap kibete bar ide. Raypolar üzläre dä yuqqa çıqtılar, kibetläre dä yuq.
Flyun Musin. Närsä uqıla bügen? Detektiv uqıla, tirajlar arta bara. Ustinova kebeklärneñ kitapları arta bar. Monıñ säbäbe närsädä? Monda uquçını ğaipläw döres tügel. Kitap bulmaw säbäpne quyu dä döres tügel. Uqu kimi, ämma qayberläre uqıla. Traditsiä buyınça kübräk proza uqıla.
Räfis Qorban. Ni öçen uqılmıy digändä, bügenge uquçığa bik zur zıyan kiterä xäzerge massa çaraları: televidenie, muzıka. Bezneñ uquçılarnıñ baytağı – yäşlär. Ölkännär beraz uqı, läkin san yağınnan yäşlär barıber küpçelektä. Tağın ber mäs'älä bar. Monısı – ädäbiät üzen niçek başqara digän äyber. Mäsälän, yegermençe ğasır başında ni öçen tatar ädäbiäte uqıldı? Uquçılar iğtibarınıñ töp säbäbe şul – ul waqıttağı ädäbiät zamannıñ häm millätneñ awıru mäs’äläsen eläkterep aldı.
Rimzil Wäli. Ä Sovet çorındağı tatar ädäbiäte awırlıqlarnı, aktual' mäs’äläne onıttımı?
Räfis Qorban. Tatar sovet ädäbiäteneñ wazıyfası ikençe ide. Elekke ädäbiät aldında milli wazıyfa quyılğan ide. Yäğni Ğayaz İsxaqinıñ lozungı - ”ädäbiät xalıqnıñ xalqınıñ ruxi yul başlığı bulırğa tieş”. Ä Sovet zamanında ädäbiätneñ cämğiättä dä role üzgärde. Köräş, sovetça yäşäw, säyäsi propaganda berençe urında buldı. Xäzer ädäbiät qabattan uqılsın öçen, yazuçılar bezne närsä nığıraq borçıy bügenge tormışta, şunı kiskenräk itep kürsätsä, iğtibarnı cälep itäçäk.
Flyun Musin. Bezneñ şartnamäne qabul itmädelär. Bezneñ yazuçılarıbız bitaraf qaldılar. Soñğı waqıtta yazuçılarnıñ mönäsäbäten beldergän möräcäğätlär çığa. Läkin ber genä yazuçı da monıñ belän tetränüçän şaqqatırğan, xalıqnı borçığan problemanı kütärgän äsär yazmadı. Tuqaylar zamanında andıy äyberlär yazılğan.
İl'mira Gazizova. Tatar milläte, mädäniäte, tatar tele mäs’äläläre xäzerge zaman ädäbiätendä nindi urın alıp tora?
Räfis Qorban. Äsärlär kütärelä, läkin şularnı citdi itep, zur itep kütärü citmi. Ayırım detal'lär belän mawığabız, ä alar artında nindi zur ideyä yata şuña iğtibar itä almıybız. Bezneñ ädäbiät qayçaq yä kükkä kütärelep kitä, yä wağraq detal'lär arasına bata.
Flyun Musin. Soñğı waqıtta yazuçılarıbız milli temalarğa iğtibar itä başladılar. Bigräk tä poemalar janrında Äxmät Räşit, Ğazinur Murat poemaları qızıqlı. Ğazinur Murat poemalar öçen Musa Cälil isemendäge premiäsen aldı. Uqılmıy digän süz döres tügel, uqıla.
Rimzil Wäli. Millät turında yazılğan äsärlär uqıla dip äytü döres bulamı? Perestroyka zamanında bik şäp cır bar ide. ”Uyan, tatar!” cırın radio aşa kön sayın yañğırattıq. Yäşlär dä, ölkännär dä radioların şunıñ öçen qabızıp quyalar ide. Xäzer nigä anı cırlamıylar?
Räfis Qorban. Bu cır maxsus İlham Şakirov üteneçe belän yazılğan ide. Ramazan bäyrämenä İlham Şakirov millätne uyata torğan, öndi torğan cırnı yazıp bir äle miña kilde. Min anı yazıp, ikençe könne ük iltep bardım. Ul anı Ramazan bäyrämendä cırlamadı, oxşatmağan dip uyladım. Ämma soñnan radioda bu cırnı yazdırğannar. Miña Äxmät Ğädel kilep, bik şäp cır yazğansıñ, dip äytte. İlham abıy belän oçraştıq. Min äzer bulmadım, şuña kürä başta cırlamadım, dide. Cır bik oxşadı dide.
İl'mira Gazizova. Tatar uyandımı häm bügenge köndä niçek eş itelä?
Älbättä milli kütäreleş zamanı öçen çıqqan cır kiräk ide. Tatar uyandı, ul yanmasa, bez suverenitet turında, üzebezneñ möstäqillek turında deklaratsiä da qabul itmäs idek. Ul waqıttağı şaw-şulı mäydännär, mitinglar üz eşen eşlädelär.
Flyun Musin. Miña mäğärif eşläre buyınça tatarlar yäşägän töbäklärdä yış bulırğa turı kilde. Anda şul cırnıñ popularlıgın min kürdem. Cır bik taesir itä ide. Küräseñ, çittäge tatarlarda milli xisneñ uyanuı äybäträk bara.
Rimzil Wäli. Bu bit milli üzañ mäs’äläse. Ä xäzer qaya ul?
Flyun Musin. Xäzer andıy cırnıñ kiräge yuq, çönki ul waqıtta tözep qalğan däwlätebezneñ tormışı bügen däwam itä. Bezneñ ädäbiätebez şuña xezmät itärgä tieş.
İl'mira Gazizova. Ä xäzer tatar yazuçıların häm xalıq şağirlären xalıqnıñ niçek belüe, älege äsärlärneñ ni däräcädä uqıluı xaqında yazmalarnı tıñlap ütik.
Tawış. Musa Cälilne genä beläm.
Tawış. Robert Miñnullinnı beläm, Minem küñelemä oxşağan şağirlärdän Robert Miñnullin, Rädif Baytaş, Marsel' Galiev häm başqa bik küp tatar şağirläre. Alarnıñ Qazan xanlığı turında, millät turında şiğerlär oxşıy.
İl'mira Gazizova. Älege süzlärgä qarağanda da, xalıq tatar telendä çıqqan ğazet-jurnallarnı uqımıy diep bula. Barı tatar filologiä studentları häm programmağa kergän äsärlärne mäktäp uquçılar ğına uqu tügelme? Uqılmağan ädäbiät kiläçäktä yuqqa çıqmasmı?
Räfis Qorban. Ütkändä dä uqılmağan äsärlär şaqtıy ide. Bälki bez äylänep kilep, mäğnäsen tiränräk añlap tarixqa kertäbez. Çönki qayber äsärlärne añlap, bäyäläp waqıtta bulmıy. Qayber äsärlär şul kategoriägä kerergä mömkin. Läkin ädäbiät tarixında ber äsär dä yuqqa çıqmıy. Uqılmağan äsärlärneñ dä kiläçäge bar.
Flyun Musin. Min uqılmıy dimäs idem, çönki bezneñ öç meñnän artıq kitapxanä bar. Qızğanıçqa qarşı, alarğa aqça az birelä. Här kitapxanä här çıqqan kitapnı üze buldıra almıy. Kitapxanä – ul bügenge yazuçınıñ äsären saqlawçı häm kiläçäkkä iltüçe oyışma. Min kitap betär, kitap onıtılır digän süzlärgä ışanmıym. Kitaplar meñ yıllar buyı bulğan, bar häm bulaçaq. Milli kitapxanä yegerme yıl iñ uqılışlı kitaplar konkursın ütkärde. Ciñüçelärne bilgeläp, alarğa kitaplar birde. Ul konkurslar kürsätä, kitaplar uqıla, kitapxanälär eşli.
Rimzil Wäli. Ä kem yöri soñ bu kitapxanälärgä? Xäzer bit keşe kibettän satıp alıp, üz öyenä alıp qaytıp kitapnı uqı. Ä balasına uñ meñgä telefon satıp ala keşe, yegerme meñgä komp'yuter ala. Aqça bar keşedä. Monda uquçı ğayıpleme, yazuçı ğayıpleme, näşriät ğayıpleme?
Flyun Musin. Monda ğayıple keşene bilgeläw bälki kiräkmider. Çönki kitap uquçılarnı min kitapxanälärdä dä oçratam. Kitapxanälärdä äytälär – kitap uquçı bar. Min moña ışanam, çönki bügenge köndä kitapnı balalar uqı, mäktäp häm studentlar uqi. Mäktäp programmasına kergän äsärlärne uqilar. Ä kermägän äsärlärne çınlap ta uqımıylar. Şuña kürä yazuçılarğa uquçılar belän yışraq oçraşırğa, üzlären tanatırğa, mäğärif häm fän ministrlığı belän elemtälärne nığıtırğa kiräk.
İl'mira Gazizova. Ä yazuçılarnıñ küpmese mäktäp programmasına kergän?
Räfis Qorban. Yartısı kergänder. Xäzerge waqıtta Yazuçılar berlegenä äğza bulıp kergän öç yöz yegerme yazuçı häm aña xätle yäşägän barlıq yazuçılarnı isäpläsäñ, altı yöz ille – cide yöz yazuçı bar, häm alarnı barısın da däresleklärgä kertü hiç mömkin tügel.
Flyun Musin. Monda tarixi qaraş bar. Yäğni klassikağa küp urın birelä. Şuña kürä bügenge yazuçılarğa urın citmi. Bez bıyıl unberençe sıynıf uquçıları öçen däreslekne çığardıq. Berniçä äsärlärne kistelär, monısın sıydırıp bulmıy diep. Däresleklärdäge yazuçılarnı yañadan qararğa kiräk. Anda Sovet zamanındağı kommunistik ideologik yazuçılar töp urın alıp toralar. Ul miras öçen kiräk ädäbiät, anı böten mäktäp balaları belergä tieş tügel. Ä bügenge uquçı bügenge yazuçını belergä tieş.
Räfis Qorban. Bez ädäbiät däresen obyektiv räweştä birergä tieşbez, Qol Ğalidan başlap, bügenge köngä qädär.
İl'mira Gazizova. Cırçılarnıñ yaña al'bomnarı çığa, yaña kinolar çığa häm xätta säxnä äsärlären quysa da, ezme, küpme däräcädä reklama bula. Bälki bezneñ kitaplarğa reklama citmider? Kitap kibetenä kermiçä, yaña kitap çıqqanın kürmiseñ.
Räfis Qorban. Reklama öçen aqça kiräk bit. Bez kemneñder kitabın kimetep, reklama öçen aqça tülä almıybız. Aqçasız reklama yasap bulmıy. Televidenieğa kilsäñ, aqça sorıylar. Ğacizlärdä retsenziälärebez, mäqälälär çığıp tora. Läkin bezdä xäzer tänqitçelär dä qalmadı.
Flyun Musin. Xäzerge tormışta ädäbiätkä dä reklama kiräk.
Rimzil Wäli. Bügen fän niçek qarıy ädäbiätkä? Fän bit üze ber reklama yäki añlatu.
Bügenge ädäbiät fän belän bäyläneştä bulır öçen aspirantlarğa soñğı waqıtta fänni bäyläneşkä kertä başladıq ayırım dissertatsiä räweşendä, yäğni ul dissertatsiä soñınnan kitap räweşendä dönya kürergä tieş. Andıy kitaplar bik kiräk. Mäktäp däreslekläre ber xäl, anda artıq zur mäğlümat birep bulmıy. Bezdä ğalimnär turında ayırım kitap bulırğa tieş.
İl'mira Gazizova. Ädäbi äsärlär elekke tatar ädäbiäteneñ komp'yuter, texnika zamanında onıtılıp, yuğalıp qalırğa xaqı yuq. Ütkänneñ belmägänen kiläçäge yuq, di xalıq. Ä tarix – ul kitaplarda, ädäbi äsärlärdä. Dimäk kiläçäkkä xaq yul kürsätüçe, tärbiä birüçe, täcribä urtaqlaşaşuçı da – ädäbiät.
Flyun Musin. Äytergä kiräk, tatar ädäbiäte bügen millätne alıp baruçı köçkä äylänergä tieş. Ädäbiät häm tormış digän ğibärä bar bit. Anı törleçä añlaw bar. Ber yaqtan, ädäbiät tormışta çın barnı çağıldırıp barırğa tieş. İkençe yaqtan, ädäbiät tormışnı äyläp barırğa tieş. Min üzem ikençe fiker belän kileşäm.
Rimzil Wäli. Öygä kitap alıp qaytuçılar häm uquçılar kimesä dä, ädäbiätkä häm kitapqa, tatar prozasına häm poeziäsenä äle ömetne özmibez. Tel qalsa, ädäbiät yäşi.