Bu atnada Qazanda bik qızıqlı fänni çara buldı. Tatarstan fännär akademiäse, Tarix institutı, Mäğärif häm fän ministrlığı, Tatarstan respublikasında tarix fäne uqıtuçılar assotsiatsiäse oyıştırğan älege xalıq-ara kongressta Rusiädä tarix fäne häm anı mäktäptä öyrätü mä’säläläre tikşerelde. Anda Qıtaydan, Germaniädän, Törkiädän, Rusiäneñ bik küp töbäklärennän ğalimnär, jurnalistlar, mäğrifätçelär, pedagoglar kilgän ide. Xäzerge radio, televidenie kanalları, gazetalar bu turıda ber genä kälimä süz dä äytmäsälär dä, bu tatar milläte, ğomumän Rusiädäge fän, Rusiä xalıqları öçen bik möhim konferensiä, dip sanağan keşelär bügen ”Azatlıq” radiosınıñ tügäräk östälendä qatnaşalar. Şulay itep, tügäräk östäldä qatnaşalar: Törkiädä yäşäwçe kürenekle ğalim Nadir Däwlät, Tatarstan fännär akademiäseneñ ensiklopediä institutı direktorı urınbasarı Ğömär Salix ulı Sabircanov, Sverdlovski ölkäse Yekaterinburg şähärendä yäşäp, Ural'ski universitetınıñ jurnalistika fakul'tetında uqıtuçı Rafael' İsxaqov. Äñgämäne Rimzil Wäli alıp bara.
Rimzil Wäli: Xörmätle qunaqlar, belüebezçä, xalıq-ara kongress äle tämamlanıp qına bara. Kongressnı Rafael' Xakimov açtı. Tatarstannıñ mäğärif häm fän ministrı zur ğına çığış yasadı. Fännär akademiäseneñ vitse-prezidentı Mirqasıym Usmanov ta quyılğan mäs'älä turında bik aktual' kisken fikerlär äytte. Dimäk, bu däwlät däräcäsendä, zur ğalimnär däräcäsendä ütä torğan konferensiä. Sez niçek uylıysız, monıñ aktual'lege barmı? Şuşı programma mönäsäbätegez nindi?
Nadir Däwlät: Berençedän, min şuşı kongressnı oyıştıru belän riza. Läkin, Mäskäw bik riza bulmağan, küräseñ. Çönki isemnäre programmada bulsa da, Mäskäwdän keşelär qatnaşmadı. Läkin, miña beraz soñğa qalındı kebek toyıldı.
Ğömär Sabircanov: Alar üzläre kilmäsä dä, kilmäwläre alarnıñ mönäsäbäten kürsätä. Nadir äfände äytkän fiker belän min kileşmäs idem. Andıy eşne eşlärgä berqayçan da soñ tügel. Bu konferensiädä töp mäs'älä nindi? Tarix däreslärendä üzebezneñ ütkänebez turında ni söylilär? Tatar xalqı öçen bu mäs'älä bik aktual'. Çönki bezneñ balalarıbız Xabarovsk ölkäsendä dä, Komi ölkäsendä dä uqilar. Şuşı ölkälärdä tatar balalarına tarix turında, üzebezneñ tatar milläte turında ni söylilär? Şunı açıqlarğa kiräk. Däresleklärgä qarasañ, revolyutsiägä qädär bulğan, Qazan xanlığı turında ällä nindi pıçraq süzlär bar. Sovet çorındağı däresleklärne bik tırışıp qaradım. Anda tatar xalqı turında ber uñay süz dä äytelmägän. Şunıñ öçen bu bik möhim mäs'älä. Bezneñ öçen genä tügel. Qarağız äle, qatnaşuçılar arasında Xabarovsktan, Qalmıqiädän kilgän professorlar bar. Üzäk ölkädägelären min äytep tä tormıym. Barısı da älege mäs’äläne qararğa äzerlänep kilgän. Läkin, alar ni turında uylıylar? Rossiyskaya identiçnost', digän mäs’äläne çişärgä yul ezlilär. Ä säyäsi qabığın ärçesäñ, närsä digän süz ul? Böten xalıqnı ber törle millätkä äyländerü, digän süz ul. Keşe üzen, berençedän, min rossiänin, dip uylarğa tieş. Zamanında Mostay Kärim äytkän ide: ”Ne russkiy yä, no rossiänin”. Ul waqıtta, sovet çorında çınnan da, berläşü protsessı bara ide. Ä min xäzer bolay diär idem: rossiänin yä, no ne russkiy.
Nadir Däwlät: Min monıñ belän kileşäm. Bu Putinnıñ politiqası. Berençedän, pasporttan millät, digän süzne sızıp taşlawdan başlandı bu protsess. Rusiädä ber unitar xalıq quyarğa mäs’äläse quyıldı inde. Xäzer monı kiregä boru bik qıyın. Sovet çorında sovet keşesen buldırırğa tırıştılar. Bu barıp çıqmadı, çönki sovetlar soyuzı cimerelde. Ä xäzer urıs xaqın barlıqqa kiterü protsessı bara, çönki urıslar kimi. Şunıñ öçen däresleklärgä ber-ike süz quşıp qına, bu protsessnı kiregä borıp bulmas.
Rimzil Wäli: Däresleklärdä tatarlar, çuaşlar, marilar turında, alarnıñ borınğı tarixı turında yazğan oçraqta da, millätlärne beterü protsessı tuqtamas dip uylıysızmı?
Nadir Däwlät: Tuqtamas dip uylıym. Ber respublikada da xalıqlar üz prezidentın saylıy almıylar. Alar Mäskäw tarafınnan bilgelänä. İkençe adım – parlament äğzälären şunnan bilgeli başlarlar. Ğomumän Rossiädä barğan saylawlarda xoqümät partiäse ota. Rossiädä demokratik protsess Könbatıştağıça tügel. Küp keşelärneñ tawışları parlamentqa, dumağa citmi.
Rimzil Wäli: Rusiädä ber millät yasawdan min qurıqmıym. Bu protsess bara, ul qurqınıç, läkin süzennän häm protsessnı başlağan keşelärdän qurıqmıym. Menä Törkiä. Anda yäşägän keşegä törek, dip äytälär. Berkem räncemi.
Nadir Däwlät: Törkiä tözeleşennän birle unitar, ber millät bularaq tözelde. Kem Törkiä cämğiätenä watandaşlıq bäylänüläre belän bäylänä, ul- törek. Rusiä dä şul yulğa bara, axrısı. Rusiädä federatsiä sisteması bar. Elektän törle millätlär turında süz bara. Xäzer bik tiz ul millätlär betü protsessı bara.
Ğömär Sabircanov: Rus säyäsätçeläre Amerikağa qarap eşlärgä tırışalar. Anda millätlärne eretep, amerikanskaya natsiä tözegännär. Ämma anda niçek? Amerikağa keşelär çittän kilgän. Ä bezneñ ildä barısı da: çuaşlar da, tatarlar da, mordvalar häm udmurtlar da üz cirlärendä yäşilär. Bezgä identiçnost' kiräk. Çit ilgä barğaç, sin qayan, dip, sorasalar – min Rossiädän, dibez. Läkin ruslar anı başqaça añlıy.
Nadir Däwlät: Rossiänin digän süzne çit ildä añlamıylar, rus dip añlıylar.
Rimzil Wäli: Älege konferensiädä bu mäs'älä tikşerelmäde häm tikşerelgän dä tieş bulmağan.
Ğömär Sabircanov: Ä Mäskäwdän Zaxarov digän keşe çığış yasadı. Anıñ töp fikere şuşı ide: bezneñ identiçnost' kiräkter, çönki çit ilgä kitsäñ, sine kem yaqlıy? Däwlät yaqlıy. Läkin xalıqnıñ ruxi tormışı bar. Menä şuşı ruxi tormışnı üzeñneñ milläteñ öçen, ğorurlanır öçen tarixnı belergä kiräk. Ä bezneñ balalarğa tatar tarixın öyrätmilär. Rus balalarına bezneñ tarixnı bozıp öyrätälär.
Rimzil Wäli: Rossiä identiçnost' digän süzennän qurkmawımnı şunıñ belän öyrätäm: Waleri Tişkovnıñ urınbasarı Mixail Niqolayıwiç Ğuboğlo, sovet zamanında ber teoriäne çığardı. Sovet xalqı digän äyber döres tügel, ul vneetniçeskaya obşçnost'. Millätlektän östälek ber äyber. Bügenge Rossiä xalqı digändä, Nadir äfände äytmeşle, urıs dip äytergä teläweçlär bar. Läkin bez Rossiädä torabız, tik tatarlar bulıp, tatarça yäşibez.
Ğömär Sabircanov: Millätne tanu, ul äle anıñ belän genä betmi.
Rimzil Wäli: Tağın ber dälil bar. Urıs telendä söylägän, tatar añlı keşelär bar. Çın urıs bulıp yäşägän urıs yäki yähüdlär bar.
Nadir Däwlät: Alaysa, ni öçen tatar öçen mataşabız? Rus şöğıllänsen, tatarnı yaqlasın. Tatarlar urısça söyli, min dä törkiädän kilgän, iglizçä söylim. Monda tatarçanıñ qimmäte qalmağan. Bernindi kongress soñğı waqıtta tatarça söylämi. Kiräge dä yuq anıñ.
Ğömär Sabircanov. Alarnı tänqitläp kenä bulmıy. Bezneñ yänäşäbezdä utırğan iptäş Yekaterinbur şähärendä ruslar belän söyläşä.
Nadir Däwlät: Bez qazanlılarnı tänqitlibez.
Rimzil Wäli: Rafael äfände, küpme yıllar buyı Yekaterinburda yäşisez, universitetta uqıtasız. Töşendegezme bu konferensiädäge süzlärne? Sezgä qızıq buldımı?
Rafael İsxaqov: Min barısın da añladım. Konferensiä miña bik qızıq buldı. Min üzemne Rifqät Gordanovnıñ uquçısı dip yörtäm. Ul Başqortstannıñ mäğärif ministrı. Min uqığan çaqta, rayonda sigez urta mäktäp bulğan. Anda rus telendä genä uqıttılar. Böten tuğan tel sabaqların min ätkäy-änkäydän işettem. Uramda miña urıs malayları “U-u, tatarın” dip qıçqırdılar.
Rimzil Wäli: Urıslar arasında yäşiseñ. Tarix uqıtu sizeläme?
Rafael İsxaqov: Konferensiä teması bik qızıq ide. Min universitetta Räsäy xalıqları matbuğat tarixların uqıtam. Ä matbuğat tarixın uqıtsañ, keşe tarixın belergä kiräk. İkençe yaqtan, bezneñ ölkädä yöz meñ tatar tora. Qırıq meñ başqort tora. Alardan bezneñ fakul'tetta sigez genä tatar häm başqort malayları häm qızları uqı. Alar tatar-başqort tarixın belmilär. Ä şunı belmägäç, alar niçek matbuğat tarixın belälär? Şuña kürä tarixnı min alarğa biografiä buyınça öyrätäm. Tatar jurnalistları: Sabir Sadıyqov ”Saban häm çükeç” ğaciten çığardı, Mansur Äfändiev ”Sotsializm yulı” gazetasın çığardı. Utızınçı yıllarda bezdä qırıqtan artıq gäcit ide. Xäzer ber genä – ”Saf çişmä” gäcite, häm ber televizion programma – ”Minem ilem”. Xäzer bez tatar radio programmasın oyıştırabız.
Rimzil Wäli: Sineñ balalarıñ üzen kem dip sanıy?
Rafael İsxaqov: Min ulımnı keçkenä çaqta awılğa cibärgän idem. Añardan awıl mujikları sorağannar: Sin kem bulasıñ? Ätieñ- tatar, änieñ – marca. Ulım üzen sverdlovçanin, digän.
Rimzil Wäli: Tatarlıqta üzañ uyanu tendensiäse niçek bara, Nadir äfände?
Nadir Däwlät: Milli añnı uyatunı cır belän, sabantuy belän bilgelilär. Sponsorlar tabıp, ber-ike sabantuy ütkärep, cırlar cırlatıp qına, millätne saqlap bulmıy. Şuşı konferensiä bik yaxşı ürnäk. Xäzer urıs mäğärif sistemasına üzgärtülär kertergä tırışalar. Saf tatarça ikänendä opozdali. Monı elektän uylarğa kiräk ide.
Rimzil Wäli: Mäskäwgä ber kitapqa biş tözätmä cibärdem. İke ayda tözätep, kitapnı kire qaytardılar.
Nadir Däwlät: Min dä ul kitapnı kürdem. Anı ber bala da uqımıy. Xäzer bez komp'yuterlar, telekommunikatsiä çorında yäşibez. Bala ğomumän tarix belän qızıqsınmıy.
Ğömär Sabircanov: Tatarlarnıñ bik äybät mäkkäle bar: yatıp qalğançı, atıp qal, dilär. Şunıñ öçen bu konferensiäne min bik urınlı dip sanıym.
Rimzil Wäli: Germaniädän kilgän Simona xanım belän Rafael' Xakimov kileşü tözedelär. Alar böten Yevropa däreslegen eşlärgä telilär.
Ğömär Sabircanov: Min närsägä ğäcäpländem. Bronşveyg şähärendä däresleklärne öyränü institutı bar ikän. Anıñ çığışın tıñlağannan soñ min ğäcäpländem, Yevropa illärendäge säyäsätçelär üzara däresleklärne tözätü mäs’äläsen däwlät säyäsäte yuğarılığına kütärgännär. Rossiä şuşı konferensiägä cibärgän ikençe-öçençe urında utırğan keşelärne. Alarnıñ çığışı ni belän bette: bez närsä genä söyläsäk tä, nindi genä näticägä kilsäk tä üzebezneñ fänni eşlärebez belän, bezne tıñlamıylar.
Nadir Däwlät: Eşlär konferensiälär belän xäl itelmi. Alar mäğärif ministrlıq tarafınnan xäl itelä, çönki bu däwlät säyäsäte.
Rafael İsxaqov: Min üzemä genä fayda küräm. Mine küzem açılıp kitte. Yaña tellär, yaña fikerlär işettem. Min uqıtqan balalar tuğan telen belmäsä dä, tarix däresen belär.
Rimzil Wäli: Äydägez yomğaq yasıyq äñgämäneñ axırında. Bu söyläşüneñ däwame, faydası, üzgäreşkä taesire bulırmı?
Nadir Däwlät: Min ömet itäm, şuşı programmağa kemder, tıñlap, qolaq salır da. Bu konferensiä turında matbuğatta ber süz dä çıqmadı. Bigräk tä türälär uylıy başlasa, yaxşı bulır. Äye, Tatarstanda küp kitap çığarıla. Läkin alarnıñ qaya taralğanın min belmim. Dönyağa çığarğa kiräk. Ul internet aşa. Äytik, min İndiäda yäki AQŞ internetqa kersäm, taba alammı mäğlümat? Yuq.
Rimzil Wäli: www.tataroved-histori.ru digän säxifäne açığız. Anda barısı da bar.
Nadir Däwlät: Anda ber-ike mäqälädän başqa ber närsä dä yuq. Bez Sverdlovskida, Sankt-Peterburda yäşägän keşe belän nindi bäyläneş oyıştırığa mömkin? Telekommunikatsiä çorında bu qayğırtılsa, tatar tele dä, fäne dä kiñäyer, çönki kitap uquçılarnıñ sanı bik kimede.
Ğömär Sabircanov: Amerikada vikipediä digän proyekt bar. Ul törle tellärdä çığa, tatarçası da bar. Anda bezneñ tatar ensiklopediäsen kertsäk, bik zur fayda bulır ide. Min bezneñ bügenge söyläşügä, uzğan konferensiägä bik zur ışanıçlar äytäsem kilä.
Rimzil Wäli: Bu konferensiäne oyıştırğan keşelär bik kiräk diep äytälär anı. Räxmät äytmiçä qaldırıp bulmıy. Ä soñğı süz äytep bulamı, ägär dä bez eşlämäsäk, kem eşlär?