El'mira Gazizova. Matbuğatta, ictimaği oçraşularda tatar başqort urtaqlığı häm ayırımlığı tiräsendä bäxäslär çığıp tora. Ä inde soñğı waqıtta Başqortstannıñ Rusiägä quşıluına 450 yıl tulunı bäyräm itü fiker ayırımlıqların kürsätte. Çönki tatarlar häm Qazan Rusiägä üz teläkläre belän kermägännär, ä qan tügep qarşı torğannan soñ yallap alınğannar. Bu yulı alarnıñ fikerläre başqortlarnıqına täñgäl kilmi. Şulay da bergä yäşise, urtaq mäs’älälärne xäl itäse bar.
Uzğan atnada Qazanğa Başqort qorıltayı wäkilläre, ğalimnär, yazuçılar, jurnalistlar kilep, tatar qärdäşläre belän tügäräk östäl söyläşüe ütkärdelär. Söyläşüneñ teması häm säbäbe şul uq çeterekle waqiğa- başqortlarnıñ Rusiägä quşıluına 450 yıl tulu. Qunaqlar bäyräm şatlığın urtaqlaşırğa kilsälär dä, tatar ğalimnäre, cämäğät eşlekleläre belän açıqtan-açıq söyläşü, mömkin bulsa añlaşu niäten yäşermädelär.
Azatlıq radiosınıñ analitik äñgämäse Qazandağı Xalıqlar duslığı yortında tatar häm başqort zıyalıları arasında tügäräk östäl söyläşüe nigezendä äzerlände. Tapşırunı El'mira Gazizova alıp bara. Bu tügäräk östäldä qatnaştılar: Bötendönya başqortları qorıltayı räise Rumil Aznabaev, anıñ urınbasarı Qädim Aralbaev, Başqortstan Fännär akademiäse vitse-prezidentı Niaz Mäcitov, Däwlät cıyılışı qorıltayı deputatı Güzäl Sitdiqova, filologiä fännäre doktorı Ernest İşberdin häm tarix fännäre doktorı Bulat Aznabaev. Tatarstannan akademiklar İndus Tahirov, Mirfatıx Zäkiev, tarix fännäre doktorları Damir İsxaqov, Fäyzulxaq İslaev, filologiä fännäre doktorı Döriä Ramazanova, fol'klorçı Räşit Yagfarov, jurnalist häm cämäğät eşleklese Rimzil Wäli qatnaştılar. Tarixçı akademik Niaz Mäcitov mömkin qädär ixlas häm obyektiv bulırğa tırışıp, menä närsälär äytte.
Niaz Macitov. 1956-1957 yıllarda başqort ilendä İvan Groznıynıñ ilçeläre töbäklärdä yörep xalıqnı patşağa quşılırğa dimlilär, küplär rus patşasınıñ xakimiäten tanığannar. Mindä şundıy uy tua, yä başqortlar urıslarğa qarşı suğışırğa tieşlär, yä, bulmasa, alarğa quşılırğa qala. Qazan xanlığı cimerelgän, anıñ qarşılıq kürsätergä mömkinçelege yuq. Qarşılıq kürsätü bezneñ başqort xalqı öçen faciğä bulğandır dip uylıym. Şundıy awır çorda bezneñ ata-babalarıbız iñ aqıllı fikergä kilgännär. äydägez, digännärder, Räsäy däwlätçelegen tanıyk. Şul fikerne başqort şäcäräläre dä çağıldıra. Minemçä, Başqortstannıñ Rossiäğa barıp quşıluı ber yaqtan irekle bulğan, ikençe yaqtan başqa mömkinçelek bulmağannan barıp quşılğan. Mäcbüri räweştä barıp quşılğan digän fiker mine şatlandıra.
Alıp baruçı. Tügäräk östäldä qatnaşuçı akademik Niaz Mäcitov başqortlarnıñ Rusiägä üz teläkläre belän bulsa da mäcbüri räweştä quşıluların söylägänen ışanıp häm ğäcäplänep tıñladılar. ä inde quşılğan başqortlarğa nindi östenleklär birelüen küplär bolay da belä.
Niaz Mäcitov. Başqortlar, İvan Groznıyğa barıp, jalovannaya gramota aldılar. Anda başqortlarğa üz cire belän faydalanırğa, üz dinen yaqlarğa patşanıñ rizalığın alğannar.
Alıp baruçı. Üz teläkläre belän quşılıp östenleklär alğan başqort ırularınıñ Rusiä patşasına qarşı yözlärçä tapqır baş kütärüläre dä mäğlüm. Niaz Mäcitov bu xaqta bolay dide:
Niaz Mäcitov. Uncidençe ğasır ul başqortlarnıñ köräşüdä iñ xätär çor bulğan. Bu aktiv köräşüdä başqort xalqı ber üze genä yäşämägän, başqa xalıqlar belän kütärelgän. Batırşa – ul, ber yaqtan başqort xalıqnıñ milli geroe bulğan, ikençe yaqtan, ul mişär häm tatar xalıqlarnıñ urtaq milli geroe. Bigräk tä 17-19 ğasırlarda Räsäyneñ Volğa buylarınnan yözlägän meñ başqa xalıqlar üsep kilälär – tatarlar, marilar, udmurtlar, mordvalar, urıslar. Bügenge Başqortstannıñ xalıqları ul 17-19 ğasırlarda küçep kilgän xalıqlarnıñ onıqları. Başqortlar Räsäyneñ suğışlarında härwaqıt köçle suğışqannar.
Alıp baruçı. Äydägez äle, tarixçı İndus Tahirovtan şunı sorıyk. Unaltınçı ğasırda bulğan xällär artta qalğan, ä bügenge tormışta tatarlar häm başqortlar ike respublika ayırım yäki qapma-qarşı yuldan bara alalarmı?
İndus Tahirov. İrekle digän süz şul uq waqıtta mäcbüri digän süz. Bügen bigräktä ike xalıq arasına kirtälär salu, qarşılıqlar tudıru alıp barıla. Tatarstan belän Rossiä arasında tözelgän şartnamä bar ide. Anıñ yañartılğan variantı barlıqqa kilde. İke-öç yıl buyı söyläşülär alıp barıldı, kileşüneñ qayber mätdaläre üzgärtelde. Rossiä prezidentı anı xupladı, häm bu proyekt Däwlät Duması arqılı ütte. Ä Federatsiä Sovetı anı ütkärmäde. Proyektnı Dumada tikşergän waqıtta Başqortstan deputatları Tatarstan belän Federal' üzäk kileşüen yaqlamadı. Qayberäwlär Duma utırışınnan çığıp kittelär. Şulay itep Dumanıñ kommunistlar fraksiäse, Jirinovskiyçılar, Başqortstan wäkilläre häm federatsiä sovetı bezneñ şartnamägä qarşı buldılar. Ni öçen şulay ikänlegen añlawı qıyın. Monı kemder oyıştırğan. Bezneñ ike xalıq arasına başqalar kerergä tieş tügel. Bez böten mäs’älälärne üzebez xäl itergä tieşbez.
Mirfatıx Zäkiev. Başqortlarnıñ monda kilüe bezneñ öçen dä bäyräm. Mondıy oçraşular bik siräk bulıp tora. Başqort xalıqnıñ Rossiäğa teläp quşıluı bilgele ike mömkinlekneñ bersen faydalanu digän süz. Alar başta Qazannı saqlaw öçen başqalar belän bergä bik nıq köräştelär. Läkin üzlärneñ kiläçägen uylap, menä niçek monnan çığarğa, çınlap ta, ul çordağı xalıq aqıllı fikergä kilgän, yañadan üsär öçen, nişlärgä kiräk? Quşılu alar öçen berdänber ömetle yul bulğandır.
Tarix fännäre doktorı Bulat Aznabaev ta tarixi konsepsiälärne iskä alsa, tarix fännäre doktorı Damir İsxaqov başqortlarnıñ Qazannı yaqlawçılarğa uqlar, söñgelär, ğäskärilär belän yärdäm itüen iskä aldı. Ä bügenge çorda Başqortstandağı tatarlarnıñ ixtıäcların qänäğätländermägän oçraqta bu respublikanıñ xäle ömetsez buluın äytte. Akademik Niaz Mäcitov üzeneñ küñel türendäge qänäğätsezlegen dä yäşermäde.
Niaz Macitov. Tatarstanda Ufa gubernasın beterü turında kitaplar çığarıldı. Şundıy kitaplarda, broşyuralarda Başqortstannıñ konstitutsiäsenä, prezidentına, milli säyäsätenä, başqort xalqına şul tikle negativ fikerlär tuplanğan. Bu Tatarstan fännär akademiäseneñ säyäsäteme?
Damir İsxaqov. Bu kitaplarnıñ avtorları - sezneñ respublika keşeläre. Şuña kürä anda yazğan problemalar - sezneñ eçke problemalar. Bez alarnı çığarırğa yärdäm ittek. Demokratik şartlarında här kitap çığarıla ala häm sez monıñ belän diskussiägä dä kerä alasız. Ä inde Başqortstan intelligentsiä yağınnan bez tatarlarğa qarata bik naçar, qara fikerlär dä işetkänebez bar.
Alıp baruçı. Filologiä fännäre doktorı Döriä Ramazanova Başqortstan tatarlarınıñ tel üzençäleklären ozaq yıllar däwamında öyränä.
Döriä Ramazanova. Min Başqortstanda taralğan tatar awıllarnıñ söyläşülären öyränäm. Alar barısı da saf tatar telendä söyläşälär häm alarnıñ etnografiäse dä tatar. Çınnan da, Başqortstanda tatar söyläşüläre taralğan, tatarlar bik küp yäşi. Tatarlarğa tuğan itep başqort telen kertü bik matur taesir qaldırmıy.
Alıp baruçı. Başqortstan däwlät cıyılışı qorıltayı Güzäl xanım Sitdiqova bolay dide.
Güzäl Sitdiqova. Milli mäs’älälärgä kilgän waqıtta bügen respublikada nindider problemalar uylap çığaru çın barlıqqa turı kilmi, barı tik ”otşçepenetslar” süze genä. Minemçä, respublikada tatarlar öçen bik zur eşlär eşlänä häm tatar xalıqnıñ kiläçäge bezneñ respublikada bik matur. Çönki alarnıñ ixtıäcların qanägätländerü öçen böten şartlar tudırıla.
Alıp baruçı. Bötendönya başqort qorıltayı citäkçese Rumil Aznabaev Başqortstan tatarları mäs’äläsen üz qaraşın belderde.
Rumil Aznabaev. Berkem dä Başqortstanda tatarlar «östenä menep” barmıy. Bez qatnaşıp betkänbez. Mäsälän, awılda – başqort uramı, tatar uramı bar. Bez bit dawlaşıp yörmibez, nişläp başqort mäktäpläre yuq, nişläp başqort ğacizläre yuq dip. Ä bezgä şundıy pretenziälär äytelä.
Alıp baruçı. Bu söyläşüdä Başqortstan qunaqları üzläreneñ küñelendä cıyılğan xislärne häm Rusiägä quşılu tarixın niçek qabul itülären belderdelär. Jurnalist häm cämäğät eşleklese Rimzil Wälineñ añlatuı qunaqlarnıñ qaraşınnan beraz ayırıla.
Rimzil Wäli. Yubiley yılında başqort qärdäşlärebezneñ Qazanğa kilüe tabiği häm tirän mäğnäle waqiğa. Çönki 450 yıl elek başqort ıruları Rusiägä quşılır öçen Qazanğa kilgännär häm patşanıñ biredäge wäkilennän üz cirlärendä elekkeçä yäşärgä röxsät käğäze- yarlıq alğannar. Şulay itep başqortlarnıñ urıs däwlätenä quşıluı Qazanda bulğan. Bu tarixi häm istälekle waqiğanı da onıtırğa yaramıy. Bälki yadkärlär yäisä muzey tuplaw turında uylarğa kiräkter.
450 yıl elek quşılunıñ ni qädär aqıllı ğämäl buluı, başqort dairäläreneñ şunıñ belän ğorurlanuına qarşı kilep bulıy. Şul uq waqıtta tatarlar, qazanlılar Yawız İvanğa buysınmıyça, soñğı tamçı qanğa qädär qarşı torğannar häm alarnıñ warisları monıñ belän ğorurlanalar. äye, alar babalarınıñ üz teläkläre belän quşılmawları zur ğorurlıq dip sanıy. Här xalıqnıñ üz xisläre, üz qiblası. Xäzerge dönyadağı häm Rusiädäge qanunnar xalıqlarnı başqa däwlätkä üz teläkläre belän quşılğanğa, yäki yallap alınğan, ciñelgän xalıqlarğa bülmi. Şuña kürä tarixqa, xalıqlar statusına mönäsäbät ayıq bulırğa tieş.
Yegerme berençe ğasırda başqa şartlar, ör-yaña wäzğıät. Bar xalıqlar da tigez xoquqlı. Bügenge şartlarda tatarlar häm başqortlar kübräk xezmättäşlek itäme soñ? Bötendönya tatar häm başqort oyışmaları arasında kileşü tözelgängä sigez-tuğız yıl, ämma alar oçraşmıy. Tatarstan häm Başqortstan arasında kileşü 1997 yılda tözegän ide, läkin yañası yuq, iskese dä ozaytılmağan. Radio, televidenie tapşıruları ike respublikada tigez taralırğa tieş ide. Xäzergä “Yaña ğasır” kanalı Başqortstanğa tälinkäsez ütep kerälmi. Küplär matbuğattağı ğäybätlärgä, maxsus polittexnolog propagandasına ışana. Säyäsi uyınnar, milek bülü, saylaw texnologiäläre yärdämendä mänfägat'lär arqasında tatar häm başqort arasın kierenke xäldä totarğa tırışuçılar bar. Başqortlarnıñ Rusiägä quşıluğa 450 yıl ütkärü üze dä şundıy uq propagandistik çara bulsa da, tatar häm başqort milli zıyalılarnıñ üzara oçraşıp açıqtan-açıq söyläşüläre bik tansıq närsä. Başqortstan tatarlarınıñ problemaların maxsus küpertüçene min belmim. Çönki bu mäs'älär tormışta bar. ägär dä tatarlarnıñ xoquqları bozılsa, alarnıñ iğtiäcların ütälüe Rusiä qanunnarına täñgäl kilmäsä, bu mäs’äläne häm taläplärne açıqtan-açıq quyu tabiği. Monıñ öçen üpkälärgä kiräkmi, bu tatar-başqort mäsäläre tügel, ä xakimiät orğannarınıñ tatarlarğa iğtibarın häm ğädellegen bilgeläwçe mäs'älä.
Alıp baruçı. Söyläşü axırında cämäğät eşleklese häm ğalim Räşit Yagfarov ike respublika arasında mönäsäbätlärne caylaw öçen üz täqdimen kertte.
Räşit Yagfarov. Başqortstan belän Tatarstan arasında xezmättäşlek turında kiñäşep torır öçen ğalimnär, törle oyışma wäkilläre konsul'tativ sovet buldırırğa ide. Bälki mäğärif, tel, tarix, mädäniät mäs’äläläre buyınça berniçä eşçe törkem yäki şura oyıştırırğa kiräkter.
Rimzil Wäli. Monı eşläsäk bik äybät bulır ide. Kiñäşle eş- tarqalmas, dilär bit. Ä tatar belän başqortqa tarqalırğa yaramıy.