Berençe Dөnya suğışı çorında almannarğa әsir tөşkәn Tatar-Başqort ğәskәrlәreneŋ zur өleşe alar өçen bilgelәngәn maxsus xәrbi lagerlarğa urnaştırıla. Berençe Dөnya suğışı çorında Ğosmanlı İmperiәse belәn Almaniә berektәşlär bulu sәbәple şuşı tөrki mөselman soldatların ixtiyari ğәskәrlәr bularaq Rus armiәsenә qarşı qullanu fikere tua. 1915-nçe yılnıŋ Ğinvar ayında Tөnyaq Kafkaznıŋ Sarıqamış frontında 90 meŋ ğәskәre tuŋıp ülgәç, Tөrkiә tağın da awırırıaq wazğiәttә qala. Bu hәm başqa sәbәplәr Almannarğa әsirlekkә tөşkәn Tatar-Başqort ğәskәrlәren Tөrek armiәse safına cәlep itü mәsәlәsen tağın da aktualrәk xәlgә kiterә. Nәticәdә ul çorda Tөrkiәdә yәşәgәn Tatarlar arasında ataqlı Ğabdürrәşid İbrahim Almaniәgә cibәrelә. Ul da biredә “әl-Cihad” isemle gәzit çığarıp, Tatar-Başqort ğәskәrlәren Ğosmanlı İmperiәse saflarına cәlep itü өçen propoganda-ügetläw alıp bara.
Şuşı eşçänleklär arqılı meŋ keşedәn artıq ğәskәr Aziә Taburu, yәğni Batalionı iseme belәn Kafkazlı Nazım Bәk Ramazan citäkçelege astında ber xәrbi bülektә cıyıla. Batallionda tөrle rotalar bula. 1916-nçı yılnıŋ May ayında Aziә batalionı Berlinnәn timer yulı belәn İstanbulğa cibәrelә. 1915-nçe yılnıŋ 14-nçe Üktәberendә Bolğaristan da Almaniә safına küçkäç İstanbulğa timer yulı bәylәneşendә ber nindi dә problema qalmağan bula. Aziә Batalionı Avstriә, Serbiә hәm Bolğaristan aşa uzıp Tөrkiә cirlärenä kerә.
Tөrek-Tatar ğәskәlәre Mәriç yılğasın çığıp Tөrek tufraqlarına kergәndә borıñğı başqala Edirne şәhәrendәge zur manaralarnı kürep şatlıqlı xislär kiçerä. 7-nçe Mayda isә alar İstanbulnıŋ Sirkeci poezd stansiәsenә kilep tөşәlәr. Alarnı xәrbi orkestr belәn qarşı alalar hәm Taksim kazarmasına urnaştıralar. İke kөn yal itkәnnәn soŋ Tatar-Başqort ğәskәrlәrenә İstanbulnıŋ tarixi mәçetlәren kürsәtәlәr. Alar şuşı mәçetlәrgә xәrbi tәrtiptә marşlar sөylәp baralar.
Әytep birsәm kөymәs me canığız?
Qәfer qılğan eşne әytsәm tüzәr me vocdanığız?
Yөrgәndә baq uŋğa, ike ayaqnıŋ bas sulın, bas sulın
Din dөşmanı qәferlәrgә qızğanmıyça at uğıŋ, at uğıŋ.
Qayda bezneŋ xanıbız, pәhlivanlıq danıbız?
Şul zamannar iskә tөşkәç, sıqrıydır vocdanıbız.
Yөrgәndә baq uŋğa, ike ayaqnıŋ bas sulın, bas sulın
Din dөşmanı qәferlәrgә qızğanmıyça at uğıŋ, at uğıŋ.
Qayda bezneŋ Әstәrxan, mәşhur bulğan Tөrkistan?
Ğөnvan birgәn Çağatay xan, qalmadı xiç ber işan.
Yөrgәndә baq uŋğa, ike ayaqnıŋ bas sulın, bas sulın
Din dөşmanı qәfirlәrgә qızğanmıyça at uğıŋ, at uğıŋ.
Qayda Sөyembikәbez, gөreldәgәn kiçәbez?
Qırdı qәfer, kiste başın, qalmadı xan bikәbez.
Yөrgәndә baq uŋğa, ike ayaqnıŋ bas sulın, bas sulın
Din dөşmanı qәfirlәrgә qızğanmıyça at uğıŋ, at uğıŋ.
Küp xanlarnı aldılar, küp ğazapqa saldılar.
Çuqındırıp şul zamanda Mәskәwgә alıp bardılar.
Yөrgәndә baq uŋğa, ike ayaqnıŋ bas sulın, bas sulın
Din dөşmanı qәfirlәrgә qızğanmıyça at uğıŋ, at uğıŋ.
Ağidelneŋ buyları, Dim hәm Ural suları
Şunda bulğan Tatarlarnıŋ kiselgәn ayaq qulları.
Yөrgәndә baq uŋğa, ike ayaqnıŋ bas sulın, bas sulın
Din dөşmanı qәfirlәrgә qızğanmıyça at uğıŋ, at uğıŋ.
Ber zamanlar bar ide, qәferlәrgә tar ide
Tөrkem, tөrkem qәfer kilep dan tülәwlәr bar ide.
Yөrgәndә baq uŋğa, ike ayaqnıŋ bas sulın, bas sulın
Din dөşmanı qәfirlәrgә qızğanmıyça at uğıŋ, at uğıŋ.
Nigә bolay qalası, bez bit Tatar balası
Kileŋ dustlar şul qәferdәn bez dә üç alası.
Yөrgәndә baq uŋğa, ike ayaqnıŋ bas sulın, bas sulın
Din dөşmanı qәfirlәrgә qızğanmıyça at uğıŋ, at uğıŋ.
Kil, dustlarım, ber bulıyıq, doşmanğa qarşı torıyıq
Yer yөzendә qәfirne cәxәnnәmlәrgә quıyq.
Yөrgәndә baq uŋğa, ike ayaqnıŋ bas sulın, bas sulın
Din dөşmanı qәfirlәrgә qızğanmıyça at uğıŋ, at uğıŋ.
İstanbulğa kilep tөşkәn Tatar-Başqort ğәskәrlәre Almaniәdә xәrbi lagerda çaqta oyıştırğan milli kiçәlәrdә cıyğan ber niçә meŋ Alman markasın da Tөrek Qızılay oyışmasına tapşıralar. Tabiği çit ilneŋ ğәdәt-ğөreflәre, aş-suları da alarğa qay oçraqlarda sәyer toyıla. Misal өçen alarğa berençe mәrtәbә zәytün taratıla, alarnıŋ hәmmәse dә diәrlek zәytünne awızlarına alır almaz uq tөkerep taşlıy.
15-20 kөn Aziә batalionın oyıştıru eşlәre alıp barıla, bülek-rota komandirları bularaq Tөrek ofitserlarınnan Ali Riza, Rәmzi, Raşid, Bәylәr, vzvod komandirı bularaq Ali, Zәki, Rәcәp, Sadıq, Fuad , Äxmәd hәm Mәhmәd әfәndelәr bilgelәnә. Şunan soŋ Tөrekçә әmerlәrgә künekterü өçen alarnı İstanbuldan 20 çaqrım yıraqlıqta Alemdağ awılına iltәlәr. Berniçә mәrtәbә polk Patşa Soltan Mәhmәd Rәşidnıŋ comğa namazına qatnaşa. Tәrtip buyınça patşa hәr comğa kөn comğa namazın xalıq belәn uqıy. Patşa Mәhmәd Rәşad alarnı berençe mәrtәbә kürgәç dulqınlanlanğanın äytä.
Inde Aziә Batalionı belәn Tөrkiәgә kilgәn Tatar-Başqort ğәskәrlәreneŋ ber өleşe üzlәre telәmәsә suğışqa qatnaşmıyça, sөrelgәn Әrmәnnәrdәn qalğan urınnarğa urnaştırılaçaqları hәm alardan qalğan mal-mөlkәtneŋ üzlәrenә birelәçәge vәğdälәrenә dә ışanğan bulalar. Monnan tış – suğışırğa telämägännär suğışmayaçaq, dielgän bula. Rәşit Qazi, yәğni Ğabdürrәşid İbrahim әgәr dә bu vәğdәlәrneŋ dөres bulmawın İstanbulda uq әytkәn bulsa , ğәskәrlәr bәlki tınıçlanğan bulırlar ide. Şulay ber kөn batallion komandirı Kafkazlı Nazım Bәy ğәskәrlәrgә “ suğışırğa telәmәgәnnәr, ber adım alğa çıqsın” digәç, Ufalı serjant Mөxәmmәr Şәrif alğa çıqqaç, komandir anı belәn atıp üterә. Nazım Bәyne tөrmәgә yabalar, әmma şuşı waqiğa ğәskәrlәrdә şok tәsire yasıy.
Misalğa Almaniәdә xәrbi әsirlәr arasında ügetläw alıp barğan Yosıf Aqçura, alarğa buş vәğdälәr birmәgәn, kiresençә suğış qırlarına kitәçәkbez, xәtta min dә sezgә quşılaçaqmın digәn bula. Serjant Mөxәmmәd Şәrifne atıp ütergәn komandir Nazım Bәy isә ber aydan irekkә çığarılıp, qabat Aziә Batalionı citәkçelegenә kiterelә.
1916-nçı yılnıŋ 15-nçe yülendә Ruslar Qaradiŋgez yar buyında Şile isemle port şәhәrenә xәrbi höcüm yasayaçaq digәn xәbәrlәr taralğaç, Aziә Batalionın biregä cibәrәlәr. Ber yarım ay biredә qalğannan soŋ alarnı qabat İstanbulğa qaytaralar. Alarnı İstanbulnıŋ Aziә өleşendә Çamlıca qalqulığında ber baqçağa urnaştıralar. Kөnnәrdәn ber kөn xәrbi ministerlıqtan Äläüddin Mostafinnı çaqırtalar. Ul şuşı Aziә Taburın oyıştıru eşendә bik aktif eşlәgәn bulu sәbәple anıŋ kitüe qalğannarğa bik tiskäre tәsir itә. Soŋınnan anı Rәşit Qazi çaqırtqan buluı hәm anı suğıştan saqlap qalırğa tırışuı mәğlüm bula. Lәkin Mortazin şuşı tәqdimne kire qağa, iptәşlәre arasına kire qayta hәm suğışnıŋ soŋına xәtle iptәşlәre belәn bergә bula.
1916-nçı yılnıŋ sintәberendә Aziә Batalionı Haydarpaşa vokzalınnan poezdlarğa tөyәlep yulğa çığa. Alarnı maxsus xәrbi yola belәn ozatalar. Şulay itep alar өçen İstanbul hәm tirәsendә ütkәrgәn dürt aydan artıq däwam itkän tınıç kөnnәr ütkәn bula.
Kilәse programabızda Almaniәgә әsirlekkә tөşep, Tөrkiә safında suğışu өçen ixtiyari Tatar-Başqort ğәskәrlәrennәn oyışqan Aziә Batalionınıŋ İstanbuldan - Bağdatqa baruları turında söylärbez.
Şuşı eşçänleklär arqılı meŋ keşedәn artıq ğәskәr Aziә Taburu, yәğni Batalionı iseme belәn Kafkazlı Nazım Bәk Ramazan citäkçelege astında ber xәrbi bülektә cıyıla. Batallionda tөrle rotalar bula. 1916-nçı yılnıŋ May ayında Aziә batalionı Berlinnәn timer yulı belәn İstanbulğa cibәrelә. 1915-nçe yılnıŋ 14-nçe Üktәberendә Bolğaristan da Almaniә safına küçkäç İstanbulğa timer yulı bәylәneşendә ber nindi dә problema qalmağan bula. Aziә Batalionı Avstriә, Serbiә hәm Bolğaristan aşa uzıp Tөrkiә cirlärenä kerә.
Tөrek-Tatar ğәskәlәre Mәriç yılğasın çığıp Tөrek tufraqlarına kergәndә borıñğı başqala Edirne şәhәrendәge zur manaralarnı kürep şatlıqlı xislär kiçerä. 7-nçe Mayda isә alar İstanbulnıŋ Sirkeci poezd stansiәsenә kilep tөşәlәr. Alarnı xәrbi orkestr belәn qarşı alalar hәm Taksim kazarmasına urnaştıralar. İke kөn yal itkәnnәn soŋ Tatar-Başqort ğәskәrlәrenә İstanbulnıŋ tarixi mәçetlәren kürsәtәlәr. Alar şuşı mәçetlәrgә xәrbi tәrtiptә marşlar sөylәp baralar.
Әytep birsәm kөymәs me canığız?
Qәfer qılğan eşne әytsәm tüzәr me vocdanığız?
Yөrgәndә baq uŋğa, ike ayaqnıŋ bas sulın, bas sulın
Din dөşmanı qәferlәrgә qızğanmıyça at uğıŋ, at uğıŋ.
Qayda bezneŋ xanıbız, pәhlivanlıq danıbız?
Şul zamannar iskә tөşkәç, sıqrıydır vocdanıbız.
Yөrgәndә baq uŋğa, ike ayaqnıŋ bas sulın, bas sulın
Din dөşmanı qәferlәrgә qızğanmıyça at uğıŋ, at uğıŋ.
Qayda bezneŋ Әstәrxan, mәşhur bulğan Tөrkistan?
Ğөnvan birgәn Çağatay xan, qalmadı xiç ber işan.
Yөrgәndә baq uŋğa, ike ayaqnıŋ bas sulın, bas sulın
Din dөşmanı qәfirlәrgә qızğanmıyça at uğıŋ, at uğıŋ.
Qayda Sөyembikәbez, gөreldәgәn kiçәbez?
Qırdı qәfer, kiste başın, qalmadı xan bikәbez.
Yөrgәndә baq uŋğa, ike ayaqnıŋ bas sulın, bas sulın
Din dөşmanı qәfirlәrgә qızğanmıyça at uğıŋ, at uğıŋ.
Küp xanlarnı aldılar, küp ğazapqa saldılar.
Çuqındırıp şul zamanda Mәskәwgә alıp bardılar.
Yөrgәndә baq uŋğa, ike ayaqnıŋ bas sulın, bas sulın
Din dөşmanı qәfirlәrgә qızğanmıyça at uğıŋ, at uğıŋ.
Ağidelneŋ buyları, Dim hәm Ural suları
Şunda bulğan Tatarlarnıŋ kiselgәn ayaq qulları.
Yөrgәndә baq uŋğa, ike ayaqnıŋ bas sulın, bas sulın
Din dөşmanı qәfirlәrgә qızğanmıyça at uğıŋ, at uğıŋ.
Ber zamanlar bar ide, qәferlәrgә tar ide
Tөrkem, tөrkem qәfer kilep dan tülәwlәr bar ide.
Yөrgәndә baq uŋğa, ike ayaqnıŋ bas sulın, bas sulın
Din dөşmanı qәfirlәrgә qızğanmıyça at uğıŋ, at uğıŋ.
Nigә bolay qalası, bez bit Tatar balası
Kileŋ dustlar şul qәferdәn bez dә üç alası.
Yөrgәndә baq uŋğa, ike ayaqnıŋ bas sulın, bas sulın
Din dөşmanı qәfirlәrgә qızğanmıyça at uğıŋ, at uğıŋ.
Kil, dustlarım, ber bulıyıq, doşmanğa qarşı torıyıq
Yer yөzendә qәfirne cәxәnnәmlәrgә quıyq.
Yөrgәndә baq uŋğa, ike ayaqnıŋ bas sulın, bas sulın
Din dөşmanı qәfirlәrgә qızğanmıyça at uğıŋ, at uğıŋ.
İstanbulğa kilep tөşkәn Tatar-Başqort ğәskәrlәre Almaniәdә xәrbi lagerda çaqta oyıştırğan milli kiçәlәrdә cıyğan ber niçә meŋ Alman markasın da Tөrek Qızılay oyışmasına tapşıralar. Tabiği çit ilneŋ ğәdәt-ğөreflәre, aş-suları da alarğa qay oçraqlarda sәyer toyıla. Misal өçen alarğa berençe mәrtәbә zәytün taratıla, alarnıŋ hәmmәse dә diәrlek zәytünne awızlarına alır almaz uq tөkerep taşlıy.
15-20 kөn Aziә batalionın oyıştıru eşlәre alıp barıla, bülek-rota komandirları bularaq Tөrek ofitserlarınnan Ali Riza, Rәmzi, Raşid, Bәylәr, vzvod komandirı bularaq Ali, Zәki, Rәcәp, Sadıq, Fuad , Äxmәd hәm Mәhmәd әfәndelәr bilgelәnә. Şunan soŋ Tөrekçә әmerlәrgә künekterü өçen alarnı İstanbuldan 20 çaqrım yıraqlıqta Alemdağ awılına iltәlәr. Berniçә mәrtәbә polk Patşa Soltan Mәhmәd Rәşidnıŋ comğa namazına qatnaşa. Tәrtip buyınça patşa hәr comğa kөn comğa namazın xalıq belәn uqıy. Patşa Mәhmәd Rәşad alarnı berençe mәrtәbә kürgәç dulqınlanlanğanın äytä.
Inde Aziә Batalionı belәn Tөrkiәgә kilgәn Tatar-Başqort ğәskәrlәreneŋ ber өleşe üzlәre telәmәsә suğışqa qatnaşmıyça, sөrelgәn Әrmәnnәrdәn qalğan urınnarğa urnaştırılaçaqları hәm alardan qalğan mal-mөlkәtneŋ üzlәrenә birelәçәge vәğdälәrenә dә ışanğan bulalar. Monnan tış – suğışırğa telämägännär suğışmayaçaq, dielgän bula. Rәşit Qazi, yәğni Ğabdürrәşid İbrahim әgәr dә bu vәğdәlәrneŋ dөres bulmawın İstanbulda uq әytkәn bulsa , ğәskәrlәr bәlki tınıçlanğan bulırlar ide. Şulay ber kөn batallion komandirı Kafkazlı Nazım Bәy ğәskәrlәrgә “ suğışırğa telәmәgәnnәr, ber adım alğa çıqsın” digәç, Ufalı serjant Mөxәmmәr Şәrif alğa çıqqaç, komandir anı belәn atıp üterә. Nazım Bәyne tөrmәgә yabalar, әmma şuşı waqiğa ğәskәrlәrdә şok tәsire yasıy.
Misalğa Almaniәdә xәrbi әsirlәr arasında ügetläw alıp barğan Yosıf Aqçura, alarğa buş vәğdälәr birmәgәn, kiresençә suğış qırlarına kitәçәkbez, xәtta min dә sezgә quşılaçaqmın digәn bula. Serjant Mөxәmmәd Şәrifne atıp ütergәn komandir Nazım Bәy isә ber aydan irekkә çığarılıp, qabat Aziә Batalionı citәkçelegenә kiterelә.
1916-nçı yılnıŋ 15-nçe yülendә Ruslar Qaradiŋgez yar buyında Şile isemle port şәhәrenә xәrbi höcüm yasayaçaq digәn xәbәrlәr taralğaç, Aziә Batalionın biregä cibәrәlәr. Ber yarım ay biredә qalğannan soŋ alarnı qabat İstanbulğa qaytaralar. Alarnı İstanbulnıŋ Aziә өleşendә Çamlıca qalqulığında ber baqçağa urnaştıralar. Kөnnәrdәn ber kөn xәrbi ministerlıqtan Äläüddin Mostafinnı çaqırtalar. Ul şuşı Aziә Taburın oyıştıru eşendә bik aktif eşlәgәn bulu sәbәple anıŋ kitüe qalğannarğa bik tiskäre tәsir itә. Soŋınnan anı Rәşit Qazi çaqırtqan buluı hәm anı suğıştan saqlap qalırğa tırışuı mәğlüm bula. Lәkin Mortazin şuşı tәqdimne kire qağa, iptәşlәre arasına kire qayta hәm suğışnıŋ soŋına xәtle iptәşlәre belәn bergә bula.
1916-nçı yılnıŋ sintәberendә Aziә Batalionı Haydarpaşa vokzalınnan poezdlarğa tөyәlep yulğa çığa. Alarnı maxsus xәrbi yola belәn ozatalar. Şulay itep alar өçen İstanbul hәm tirәsendә ütkәrgәn dürt aydan artıq däwam itkän tınıç kөnnәr ütkәn bula.
Kilәse programabızda Almaniәgә әsirlekkә tөşep, Tөrkiә safında suğışu өçen ixtiyari Tatar-Başqort ğәskәrlәrennәn oyışqan Aziә Batalionınıŋ İstanbuldan - Bağdatqa baruları turında söylärbez.