Sälam, xörmätle tıñlawçılar. Bügenge tapşıruda törle illärdä, şulay uq Rusiädä häm Tatarstanda keşe xoquqların yaqlaw eşçänlege alıp baruçı qayber xalıqara oyışmalar turında söylärbez.
Bügen iñ däräcäle xalıqara oyışmalar dip üzläreneñ tä''sirle häm tögäl xisapları belän mäğlüm Amnesty İnternational häm Human Rights Watch oyışmaların atarğa bula. Bu oyışmalarnıñ xisapları belän Azatlıq radiosı daimi tanıştırıp kilä. Mäs''älän, äle gena Radiotıñlawçılarıbıznı Amnesty İntertationalnıñ Rusiädä keşe xoquqları bozıluğa bağışlanğan maxsus xisabı belän tanıştırdıq. Bügen bu oyışmalarnıñ niçek barlıqqa kilüe häm üz eşlären niçek alıp baruı turında söyläp kitmäkçe buldıq.
1961 yılda Londondağı advokat Peter Benenson Portugaliädä ber törkem studentlarnıñ ireklek öçen tost äytkängä xökem itelep törmägä yabıluı turında uqıy. Şunnan soñ Benenson häm anıñ belän ber fikerdä bulğan başqa advokatlar häm jurnalistlar London Observer gazetına Amnistiä turında möräcäğät yaza. Anda dönyanıñ törle illärendä üz säyäsi häm dini qaraşların beldergän öçen törmägä yabılğan 6 säyäsi totqın turında äytelä. Bu möräcäğättä barlıq dönyadağı barlıq xökümätlär dä andıy totqınnarnı azat itärgä, ä gazeta uquçıları üz xökümätlärenä säyäsi totqınnarnı yaqlap xatlar yazarğa çaqırıla. Uquçılardan hiç tä kötelmägän xatlar taşqını başlanıp kitä häm şulay itep bügenge köndä dönyadağı iñ zur xoquq yaqlaw oyışması Amnesty İnternational oyışa. Xäzer anıñ ber yözdän artıq ildä millionnan artıq äğzası bar. Bu oyışma wöcdan irege öçen xökem itelgännärne irekkä çığarı, azaplawlarnı häm säyäsi üterülärne beterü, säyäsmännärneñ yuğaluına çik quyu, dönyada ülem cäzasın ğämäldän çığaru öçen köräş alıp bara. Yıl sayın ul törle illärdä keşe xoquqları torışı turında 140-tan artıq xisap äzerli.
İkençe ber iñ zur xalıqara xoquq yaqlaw oyışması Human Rights Watch 1978 yılda oyıştırılıp Quşma Ştatlarda terkälä häm Sovet blogı illärendä keşe xoquqları turındağı Helsinki kileşüläreneñ bozıluı turındağı şikayätlärne tikşerä başlıy. Bu oyışmanıñ 150-läp daimi xezmätkäre, törle illärdä üz bülekçäläre bar häm ul da yıl sayın dönyada keşe xoquqların bozu oçraqları turında şaqtıy nigezle xisaplar äzerli.
Bu oyışmalar inde küptännän repressiv xökümätlär öçen ber bälagä äylände. Läkin alar mäğlüm aftoritar däwlätlärne tänqitläw belän genä çiklänmi. Mäs''älän Amnesty İnterational 2002-nçe yılğı xisabında Quşma Ştatlarnıñ 11-nçe sentäbr waqıyğalarınnan soñ 1200-läp keşene totqarlawın da tänqitläp çıqtı. Amnesty İtnernational AQŞnı küptännän urnaşqan keşe xoquqları standartların tübän töşerüdä, 1949 yılğı Jeneva Konvesnsiälären bozuda ğäyepläde.
Ämma, qızğanıç ki, dönyada äle dä keşe xoquqların bozu oçraqları şaqtıy küp häm alarnıñ barısına da iğtibar citkerep bulmıy. Bez Amnesty İnternationalnıñ törle oçraqlarnı niçek saylap aluı turında söyläwne sorap oyışmanıñ Üzäk Yewropada tikşerenülär alıp baruçı wäkile İvan Fiserğa möräcäğät ittek. Anıñ äytüençä, oyışma üz eşen keşe xoquların bozunıñ ayırım ayırım qorbannarı turında mäğlümät cıyudan başlıy. Häm şul ayırım oçraqlar barısı bergä tege yäki bu tör xoquq bozunı açıq sürätläp birä:
AUDİO: Bez ayırım ber ildä keşe xoquqların iñ tupas bozularnı açıq kürsätüçe oçraqlarnı kütäräbez. Häm bez barı tik ayırım oçraqlar nigezendä genä xoquq bozu ürnäklären açıp sala yäki wäzğiätneñ di däräcädä yaman buluın sürätli alabız. Şuña kürä Amnesti eşlärendä härwaqıt konkret keşelär iğtibarğa alına. Xätta bu eş bik ğömümi wäzğiät turında bulsa da. Bez üz xisaplarıbızda ayırım keşelär turındağı mäğlümätlärne qullanabız.
Küp yıllar eşläw däwamında Amnesty İnternational törle illärdä üz xäbärçelären häm tikşerenüçelären buldırğan. Alar berençel mäğlümätlärneñ tögällegen tikşerep raslarğa tieş. Qayçaqta faktlarnı şulay raslatu xisap äzerläwne totqarlarğa da mömkin:
AUDİO: Bez mäğlümätlärne iğlan itkänçe tögälsezleklärne mömkin qädär kimetü öçen başta alarnıñ barısın da tikşerergä mäcbür. Çönki bezneñ däräcäbez tögällekkä bäyle häm keçkenä genä ber xata da oyışmabızğa, tağın da möhimräge, bez xäbär itärgä telägän xoquq bozu qorbannarına zur zıyan kiteräçäk.
Amensty İnternational mömkin bulğan oçraqta, xoquq bozu qorbannarı yäki alarnıñ ğailäläre yanına tikşerüçelär cibärep mäğlümätne berençel çığanaqtan alırğa tırışa. Annan soñ ul mäğlümätlär ikençel çığanaqlardan raslatıla.
Human Rights Watchnıñ Taşkenttağı bülekçäsen citäkläwçe Matilda Bogner äyütençä alarnıñ oyışması da näq şundıy standardlar nigezendä eş alıp bara. Ayırım ber oçraqnı xisapqa terkär aldınnan bu oyışmanıñ wäkile xoquq bozu qorbanı belän oçraşıp söyläşä. Yış qına xoquqsızlıq qorbannarınıñ isemnären yäşerergä turı kilä:
AUDİO: Bezneñ belän söyläşkän keşelärneñ kübese, qızğanıç ki, üz isemnären telgä alunı telämilär. Çönki anda ezärlekläwlär kiñ taralğan. häm bezneñ işe xalıqara oyışmalar belän söyläşkän öçen dä ezärleklilär. Keşelärneñ isemnäre xisapta atalmaw qurqınıç tügel. Çönki bez üzebez alarnıñ kemnär buluın beläbez. Ul oçraqta bez xisapta psevdonimnar ğına qullanabız. Bezneñ tikşerüçe üze çığanaqqa ışana ikän, xisapnıñ tögällegenä zian kilmi diärgä bula.
Keşe xoquqları bozılu turında şikayätlär kilep tä, bu şikayätlärne raslatu öçen berençek çığanaqlar bulmağan oçraqta. Amnesty İnternational tuplanğan dokumentlarnı, tikşerüne sorap, tieşle däwlätlärneñ xökem oyışmalarına tapşıra. İvan Fiser süzlärençä, xakimiätlärneñ niçek cawap birüe dä küp närsä turında äytergä mömkin:
AUDİO: Xakimiätlärneñ niçek cawap birüe dä waqıyğa turındağı mäğlümätneñ sıyfatın kürsätä. Ägär dä xakimiätlärneñ cawabı ışanıçlı ikän, bu keşe xoquqları bozılu turındağı xisapqa zur şik uyata. İkençe yaqtan, min qatnaşqan küp kenä oçraqlarda, xökümätlärneñ cawabı şul qädär qänäğätländermäslek bula ki, alar baştağı raslanmağan şikayätlärne xuplawğa ğına öleş kertä.
Human Right Watch älbättä tege yäki bu ildäge härber oçraqnı tikşerep ölgerä almıy. Şuña kürä ul, oçraqlı mäs''älälär belän şöğellänmi, ä iñ möhim oçraqlarnı berençe urınğa quya. Oyışmanıñ New Yorktağı idaräsendä Üzäk Aziädäge eşçänelke küzätep baruçı Acacia Shields oyışma yıl sayın härber ayırım ildä küzätelgän ğömümi yünäleşlär nigezendä häm qayda näticäleräk eşläp bula dip isäpläwlär nigezendä tikşerenülär programmasın äzerli di:
AUDİO: Bez bulğan mäs''älälärne alıp, başqarıp çığarlıq itep taraytabız. Bezneñ xisaplarıbıznıñ töp öleşe bulğan täqdimnär tögäl häm maqsatçan bulırğa tieş. Alar xakimiätlär öçen dä, xalıqara oyışmalar öçen dä tärräqiätkä ireşü öçen açıq bilgele tayanıç bulırğa tieş. Bez üz xisaplarıbıznı sizelerlek häm konkret tärräqiätkä ireşü maqsatı belän äzerlibez.
Soñğı Yıllarda Amnesty İnternational häm Human Rights Watch kebek oyışmalarnıñ tä''sire häm kiñküläm mäğlümät çaralarınıñ alar eşçänlegenä iğtibarı şaqtıy nıq arttı. Alarnıñ ayırım xökümätlär ğämällärenä niçek tä''sir itüe turında bez sezgä kiläse tapşıruıbızda söylärbez. Bügenge tapşıruıbıznı isä Qazanda eşçänlek alıp baruçı başqa ber xoquq yaqlaw üzäge turında söyläw belän däwam itäbez.
Naif Aqmal, Praga.
Qazan Keşe xoquqları üzägenä 2 yıl
Menä inde 2 yıl buyı Qazanda keşe xoquqların yaqlaw üzäge eşläp kilä. Xäzer bu üzäk bezneñ tapşırular aşa sezgä dä yaxşı tanıştır, xörmätle tıñlawçılar. Ğadi keşelärneñ xoquqların yaqlıy torğan älege üzäk Ameriqa eşmäkärlärläre John häm Catherine Makarturlar ğailäse yärdämendä oyıştırılğan.
Kemnär soñ alar, Makarturlar? Ni öçen şuşı ğailä isemen yöretkän fond, Qazanğa yumartlıq kürsätep, anda yäşäwçelärgä xoquqi yärdäm itärgä bulğan? Döresen äytergä kiräk, bu xosusıy waqıf Tatarstanda ğına tügel, ä böten dönyada keşelärneñ yäşäw tärtiben, sıyfatın yaqşırtır öçen törle programmalar üti. Anıñ oyışu tarixı ğibrätle. 25 yıl elek Amerikada yäşäwçe irle-xatınnı John häm Catherine yaqtı dönyadan kitär aldınnan üzläreneñ mirasın maxsus Fond itep qaldırırğa qarar itkännär. Häm 3 milliard dollarğa yaqın külämdäge aqça 1978 yıldan başlap törle gumanitar programmalar ütäwgä xezmät itä. Makarturlar ğailäseşul xätle aqçanı qaydan tapqan soñ. Alar keç kenä xosusıy iminiät kompaniäsennän başlağannar, annarı alarnıñ biznes imperiäse küp sanlı otellär, iminlek, televidenie, radio kompaniälärgä üskän. Läkin andıy zur baylıqqa iä buluğa da karamastan, şaqtıy waqıt däwamında alar üzlärenä yort tözemiçe, otelläreneñ bersendä maşinalar quyu urınına qarağan ber nomerında yäşägännär.
2001 nçe yıldan birle Qazanda Makarturlar fondınıñ yärdämendä keşe xoquqların yaqlaw üzäge eşli. Üzäkneñ maqsatları - şäxsi şikäyätlärne qarap, ayırım keşelärgä xoquqi yärdäm itü häm xoquq yaqlaw ğamälläre turında mäğlümat taratu. Üzäk 500гә yaqın keşegä xoquqi yärdäm kürsätte. Üzäkkä kilgän şikäyätlärneñ kübese militsiä tarafınnan artıq köç qullanu, grajdannarnıñ xoquqların bozu oçraqları turında bulsa, şaqtıy öleşe milek, eş xaqların waqıtta tülämäw, alimentlarnı tüläwdän baş tartu mäsälälärenä bäyle. Böten oçraqlarda şiqayät itüçelärgä buşlay täcribäle advokatlar täkdim itelä.
Şunıñ östäwenä, Üzäk keşe xoquqlarına bağışlanğan häm buşlay taratıla torğan 11 kitap çığardı. Mäsälän, törmädän çığuçılar öçen basılğan maxsus beleşmälär xäzer respublikadağı barlıq irekkä çığuçılarğa birelä. Anda keşe xoquqlarına bağışlanğan xalıqara dokumentlar, eşkä urnaşu häm propiskağa kire kerü tärtipläre kertelgän. Şulay uq Tatarstan militsiä, prokuratura tikşerüçeläre öçen xalıqara qanunnarğa nigezlängän beleşmäleklär dä bastırıldı. Anda şäxeslärneñ xoquqları häm räsmi oyışmalarnıñ burıçları Awrupa qanunnarınıñ da, Russiä qannunnarınıñ da ürnägendä kiterelä. Şunısı qızıq, xalıqara qanunnarğa nigezlängän tikşerüçelär öçen çığarılıp, buşlay taratılğan xoquqi beleşmälek xäzer barlıq diärlek köç strukturalarında bar ikän. Ämma ber genä oyışma bu kitapqa qızıqsınuın häm mönäsäbäten haman beldermägän, ul da bulsa Tatarstandağı FSB, Federal'' İminlek Xezmäte.
Tağın ber kitap militsiä xezmätkärläre arasında korrupsiägä, rişwätçelekkä, keşe xoquqların bozuğa bağışlanğan. Bu kitap rişwät alu öçen qullanıla torgagn törle sxemalar turında söyli. Militsiä xezmätkärläre anonim räweştä alıp barılğan yabıq ängämälärdä Keşe Xoquqların Saqlaw Üzägeneñ wäkillärenä beldergänçä, cinayät eşen yabar öçen, rişwätçe çinovniklar bu eşkä qağılışlı dokumentlarnı yuğalta alalar ikän. Andıy oçraqlarda, möhim dokumentlar bulmaw säbäple cinayät eşe mäxkämägä barıp citkänçe ük tarqala. İkençe törle rişwätçelär kommersiä belän şöğıllänüçe oyışmalarğa tüläwle saqlıq xezmätlären täkdim itälär. Dimäk, ber ük eş öçen alar däwlättän dä, şäxeslärdän dä aqça alalar. Başqa oçraqlarda, militsiä xezmätkärläre qanuni bulmağan eşmäkärlekkä dä tüläwle yärdäm kürsätälär, mäsälän, uram qızlarına – faxişälärgä tübä bulıp toralar. 2002нче yılnıñ azağında Qazan şähäreneñ Vaxitov rayonınıñ Eçke Eşlär İdaräseneñ ber törkem tikşerüçeläre faxişälek belän şöğıllänüçe qızlardan aqça alğanda totıldı, näticädä alar eş urınnarın yuğalttı, militsiädän kitärgä mäcbür buldı.
Militsiä tarafınnan qullanılğan tağın ber aqça eşläw ısulı – tikşerülär waqıtında tabılğan dälillärne, yä isä militsiä mäglümat bazalarındağı informatsiäne satu. Qayber oçraqlarda ber eşmäkärgä bulışır öçen, militsiä xezmätkärläre anıñ köndäşenä qıyınlıqlar tudıra.
Keşe xoquların saqlaw üzägeneñ belgeçläre fikerençä, rişwätlärdä iñ küp yözep yörüçelär – ĞAİ Däwlät avto inspeksiä xezmätkärläre. Çönki alar kön däwamında yul buyında torıp teläsä nindi maşina yörtüçene tuqtata alalar. Dejurğa çığar aldınnan yul inspektorları maxsus instruktaj ütälär. İnstruktaj waqıtında alarğa niçä yul xäräkät qağidälären bozuçını tuqtatırğa kiräk bulğanın äytälär. Şunısın da äytergä kiräk, yulda çaqta, ĞAİ xezmätkärläre teläsä kemgä bäylänmilär. Qağidälärne bozğan maşina yörtüçene genä tuqtatıp, aıñ xatasına kürsätep, mömkin bulğan cäzanı añlatalar. İñ qızığı şunda başlana. Maşina yörtüçe ştrafnıñ külämen belgäç üze xäl itä ala, aqçanı kvitansiä alıp bank aşa tülärgäme, yäisä şıpırt qına yul inspektorına tottırırğamı. Yış qına, räsmi ştrafnı tüläp waqıt uzdırmas öçen, yul xäräkätendä qatnaşuçılar qanunğa qarşı bulğan tüläw yulın saylıylar. ĞAİ xezmätkärläreneñ bik siräge bu aqçadan baş tarta ala. Belgeçlär fikerençä, tübänräk däräcädäge inspektorlar, serjantlar üzläreneñ komandirları belän çağıştırğanda rişwätlär azraq ala.
İn yuğarı ştraflar tüläwçelärne alsaq, alar qunaqtan, yä isä daçadan beraz eçep qaytuçe şoferlar. Bu oçraqlarda ĞAİ xezmätkäre ber yulı 1 meñnän başlap 3 meñ sumğa qadär rişwät ala ala. Şuña kürä dä, belgän keşälär äytüençä, ĞAİda yartı yıl eşlägänän soñ här yul inspektorı uzenä yaña “Jiguli” maşinasın satıp alırğa mömkin. Ä ikençe yaqtan iserek şoferlardan rişwät alğan oçraqta inspektor qanun bozıp qına qalmıy, ul bu şofernı kire yulğa cibärep başqa keşelärneñ iminlegenä zur zıyan yasıy. Başqa mäglümätlärgä qarağanda, telägän keşe 100-150 dollar tüläp imtixansız maşina yöretü tanıqlığın satıp ala ala, yä 500 sumğa maşinasın kürsätmiçe texosmotr ütä ala.
Andıy küñelsez wäzğıät Eçke Eşlär Ministrlıygın borçıy, xörmätle tıñlawçılar. Ministrlıqnıñ maxsus bülege – Üz İminlek İdaräse rişwätçelekkä häm korrupsiäğa qarşı köräşen tuqtatmıy. Maxsus tikşerülärdän başqa, ministrlıqnıñ psixologiä belgeçläre eşkä kergän yaña xezmätkärlärne böten yaqtan tikşerelär, ayırım sıyfatları buyınça turı kilmägän kandidatlarnı qabul ittermilär. Militsiä tarafınnan qanun bozu oçrağı turında belüçe här keşe maxsus 912002 nomerlı telefonğa şaltıratıp avtomatik cawap maşinasına üz şiqayäten yazdıra ala. Menä şulay itep, bügen räsmi dairälär genä tügäl, ä ictimaği oyışmalar da böten Rusiäğa xas bulğan korrupsiä problemasın çişärgä tırışalar.
Korrupsiäneñ tamırları qayda soñ? Militsiä xezmätkärenä «bar, rişwät al» dip boyırıq birüçe yuqtır bit? Bu sorawğa Qazan keşe xoquqların saqlaw üzäge mönä şulay cawap birä. Militsionerlar arasında ütkärelgän fiker soraşular şunı açıqlağan. Älege waqıtta militsiä xezmätkäreneñ urtaça aylıq eş xaqı 3-4 meñ sum bulsa, alar telägän eş xaqı 10 meñ çaması. Xätta başqa däwlät räsmiläre belän çağıştırğanda bügenge köndä militsonernıñ eş xaqı, prokuratura, mäxkämälär, respubliqa häm şähär xökümät räsmiläre belän çağıştırğanda azraq. İkençe säbäp, rişwät oçrağında, anı aluçı da, birüçedä üz eçen fayda çığara, şuña kürä andıy qanun bozularnı açıqlaw mömkin tügel diärlek. Grajdannarnıñ kübese rişwät birüne uñaylı dip taba, çönki ul küp fayda kiterä häm keşeneñ waqıtın saqlıy. Yış qına militsiä ofitserı rişwät soramıy, aña grajdannar üzläre täqdim itälär. Şul uq waqıtta, militsiä bik naçar matdi xäldä eşli, çönki anıñ yaña maşinalarğa, ratsiälärgä, komp''yuterlarğa, xätta kanseläriä kiräk yaraqlarına aqça citmi. Tikşerüçelär üzläreneñ kesätelefonnarı öçen üz aqçaları belän tülilär. Dimäk böten ilneñ iktisadı naçar xäldä bulğanğa, anıñ qanun saqlaw orğannarı da zägıyf'' xäldä qala. Şulay bulğaç, korrupsiä öçen böten mömkinleklär açıqlana. Çönki qorallı, ratsiälı militsonerğa däwlät tülämäsä, ul başqa sponsorlar ezli başlıy.
Üz eşen caylaw öçen, Qazan keşe xoquqların saqlaw üzäge qanun bozular turında mäglümätne tuplaw märkäzen açırğa ciena. Üzäkneñ xäzerge missiäse – Awrupa illärendä qullanılğan politsiä xezmätkäreneñ ğayıplelek prezumpsiäse prinsibın ğamälgä kertü. Bu yaña prinsip bezneñ ildä äle bilgesez. Bezgä ğayıpsezlek prezumpsiäse prinsibı ğına tanış. Bu xoquqi qağidä buyınça, keşe uzeneñ ğayıpsezlegen xoquq saqlaw orğannarı aldında dälillärgä tieş tügel, kiresençä, mäxkämäneñ qararı çıqqanğa qadär här şiklängän keşe ğayıpsez dip isäplänä. Ä äle genä äytep ütkän yaña prinsip ğadi keşlär öçen tügel, ä däwlät räsmiläre öçen täqdim itelä. Anıñ buyınça, berär keşedän alarğa qarşı şikäyät kilsä, räsmilär bu şikäyätneñ çınbarlıqqa turı kilmägänen isbatlarğa tieşlär.
Ber misal. Uram patrule xezmätkärläre uramda ber keşene tuqtatalar häm militsiä bülegenä alıp kitälär, beraz waqıt ütkäç anı qinaw ezläre belän irekkä çığaralar. Bu xäldä, militsiä xezmätkärläre, qinawğa üzläreneñ bäyle bulmağanıñ dälillärgä burıçlı.
Ni öçen Qazan keşe xoquqların yaqlaw üzäge militsiä ğammälärenä şul qadär iğtibar itä soñ? Başqa ölkälärdä keşe xoquqlarınıñ bozular yukmıni digän sorawğa Üzäkneñ räisä Pawel Çikov şulay cawap birde:
AUDİO: Bez Eçke Eşlär Ministrlığı belän cılı mönäsäbätlärdä torırğa tırışabız, ministrlıqnıñ süzçese, ministr urınbasarları belän tığız xezmätäşlek itäbez. Ämma bezneñ eşebez militsiä xezmätkärläreneñ uñay imidjın barlıqqa kiterü tügel, bez ayırım şäxeslärneñ xoquqların yaqlarğa tırışabız.
Läkin şunı äytep ütärgä kiräk, Eçke Eşlär Ministrlığınıñ bezgä qarata böten ğamälläre qanunğa turı kilä, bernindi qanunğa qarşı ğamällär, basım qullanılmıy. Buq bik möhim. Çönki başqa töbäklärdä xällär başqaçaraq. Mäsälän Ufada eşläwçe keşe xoquların saqlaw oyışmaları bezneñ niçek alay qıyınlıqsız eş alıp barğanıbıznı añlamıylar. Çönki Ufa da tentülär, keşelärne qanunsız tuqtatular, köç qullanular, xätta gäzitlärneñ tirajların qulğa alular yış oçrıy.
Çikov süzlärençä, üzäkneñ eşendä oçrağan in zur qıyınlıq - ğadi keşelärneñ xäräkätsezlege. Çönki, dide ul, bez tik uzeneñ xoquqların yaqlarğa çınlap ta telägän keşegä genä yärdäm itä alabız. Keşe ciñep çıykkvnğa qadär üz xoquqların yaqlarğa äzer bulsa, bez berqayçan da anı yärdämsez qaldırmıybız. Yärdämgä moxtac keşelärgä bezgä kilep ğariza ğına birergä kiräk.
Qazan keşe xoquların yaqlaw üzägenä möräcäğät itär öçen, Zavodskaya uramındağı 3 nomerlı yortqa kilä alasız, yä isä 93 08 77 nomerlı telefonğa şatlırata alasız.
Iskändär Nurmıy, Qazan.
1961 yılda Londondağı advokat Peter Benenson Portugaliädä ber törkem studentlarnıñ ireklek öçen tost äytkängä xökem itelep törmägä yabıluı turında uqıy. Şunnan soñ Benenson häm anıñ belän ber fikerdä bulğan başqa advokatlar häm jurnalistlar London Observer gazetına Amnistiä turında möräcäğät yaza. Anda dönyanıñ törle illärendä üz säyäsi häm dini qaraşların beldergän öçen törmägä yabılğan 6 säyäsi totqın turında äytelä. Bu möräcäğättä barlıq dönyadağı barlıq xökümätlär dä andıy totqınnarnı azat itärgä, ä gazeta uquçıları üz xökümätlärenä säyäsi totqınnarnı yaqlap xatlar yazarğa çaqırıla. Uquçılardan hiç tä kötelmägän xatlar taşqını başlanıp kitä häm şulay itep bügenge köndä dönyadağı iñ zur xoquq yaqlaw oyışması Amnesty İnternational oyışa. Xäzer anıñ ber yözdän artıq ildä millionnan artıq äğzası bar. Bu oyışma wöcdan irege öçen xökem itelgännärne irekkä çığarı, azaplawlarnı häm säyäsi üterülärne beterü, säyäsmännärneñ yuğaluına çik quyu, dönyada ülem cäzasın ğämäldän çığaru öçen köräş alıp bara. Yıl sayın ul törle illärdä keşe xoquqları torışı turında 140-tan artıq xisap äzerli.
İkençe ber iñ zur xalıqara xoquq yaqlaw oyışması Human Rights Watch 1978 yılda oyıştırılıp Quşma Ştatlarda terkälä häm Sovet blogı illärendä keşe xoquqları turındağı Helsinki kileşüläreneñ bozıluı turındağı şikayätlärne tikşerä başlıy. Bu oyışmanıñ 150-läp daimi xezmätkäre, törle illärdä üz bülekçäläre bar häm ul da yıl sayın dönyada keşe xoquqların bozu oçraqları turında şaqtıy nigezle xisaplar äzerli.
Bu oyışmalar inde küptännän repressiv xökümätlär öçen ber bälagä äylände. Läkin alar mäğlüm aftoritar däwlätlärne tänqitläw belän genä çiklänmi. Mäs''älän Amnesty İnterational 2002-nçe yılğı xisabında Quşma Ştatlarnıñ 11-nçe sentäbr waqıyğalarınnan soñ 1200-läp keşene totqarlawın da tänqitläp çıqtı. Amnesty İtnernational AQŞnı küptännän urnaşqan keşe xoquqları standartların tübän töşerüdä, 1949 yılğı Jeneva Konvesnsiälären bozuda ğäyepläde.
Ämma, qızğanıç ki, dönyada äle dä keşe xoquqların bozu oçraqları şaqtıy küp häm alarnıñ barısına da iğtibar citkerep bulmıy. Bez Amnesty İnternationalnıñ törle oçraqlarnı niçek saylap aluı turında söyläwne sorap oyışmanıñ Üzäk Yewropada tikşerenülär alıp baruçı wäkile İvan Fiserğa möräcäğät ittek. Anıñ äytüençä, oyışma üz eşen keşe xoquların bozunıñ ayırım ayırım qorbannarı turında mäğlümät cıyudan başlıy. Häm şul ayırım oçraqlar barısı bergä tege yäki bu tör xoquq bozunı açıq sürätläp birä:
AUDİO: Bez ayırım ber ildä keşe xoquqların iñ tupas bozularnı açıq kürsätüçe oçraqlarnı kütäräbez. Häm bez barı tik ayırım oçraqlar nigezendä genä xoquq bozu ürnäklären açıp sala yäki wäzğiätneñ di däräcädä yaman buluın sürätli alabız. Şuña kürä Amnesti eşlärendä härwaqıt konkret keşelär iğtibarğa alına. Xätta bu eş bik ğömümi wäzğiät turında bulsa da. Bez üz xisaplarıbızda ayırım keşelär turındağı mäğlümätlärne qullanabız.
Küp yıllar eşläw däwamında Amnesty İnternational törle illärdä üz xäbärçelären häm tikşerenüçelären buldırğan. Alar berençel mäğlümätlärneñ tögällegen tikşerep raslarğa tieş. Qayçaqta faktlarnı şulay raslatu xisap äzerläwne totqarlarğa da mömkin:
AUDİO: Bez mäğlümätlärne iğlan itkänçe tögälsezleklärne mömkin qädär kimetü öçen başta alarnıñ barısın da tikşerergä mäcbür. Çönki bezneñ däräcäbez tögällekkä bäyle häm keçkenä genä ber xata da oyışmabızğa, tağın da möhimräge, bez xäbär itärgä telägän xoquq bozu qorbannarına zur zıyan kiteräçäk.
Amensty İnternational mömkin bulğan oçraqta, xoquq bozu qorbannarı yäki alarnıñ ğailäläre yanına tikşerüçelär cibärep mäğlümätne berençel çığanaqtan alırğa tırışa. Annan soñ ul mäğlümätlär ikençel çığanaqlardan raslatıla.
Human Rights Watchnıñ Taşkenttağı bülekçäsen citäkläwçe Matilda Bogner äyütençä alarnıñ oyışması da näq şundıy standardlar nigezendä eş alıp bara. Ayırım ber oçraqnı xisapqa terkär aldınnan bu oyışmanıñ wäkile xoquq bozu qorbanı belän oçraşıp söyläşä. Yış qına xoquqsızlıq qorbannarınıñ isemnären yäşerergä turı kilä:
AUDİO: Bezneñ belän söyläşkän keşelärneñ kübese, qızğanıç ki, üz isemnären telgä alunı telämilär. Çönki anda ezärlekläwlär kiñ taralğan. häm bezneñ işe xalıqara oyışmalar belän söyläşkän öçen dä ezärleklilär. Keşelärneñ isemnäre xisapta atalmaw qurqınıç tügel. Çönki bez üzebez alarnıñ kemnär buluın beläbez. Ul oçraqta bez xisapta psevdonimnar ğına qullanabız. Bezneñ tikşerüçe üze çığanaqqa ışana ikän, xisapnıñ tögällegenä zian kilmi diärgä bula.
Keşe xoquqları bozılu turında şikayätlär kilep tä, bu şikayätlärne raslatu öçen berençek çığanaqlar bulmağan oçraqta. Amnesty İnternational tuplanğan dokumentlarnı, tikşerüne sorap, tieşle däwlätlärneñ xökem oyışmalarına tapşıra. İvan Fiser süzlärençä, xakimiätlärneñ niçek cawap birüe dä küp närsä turında äytergä mömkin:
AUDİO: Xakimiätlärneñ niçek cawap birüe dä waqıyğa turındağı mäğlümätneñ sıyfatın kürsätä. Ägär dä xakimiätlärneñ cawabı ışanıçlı ikän, bu keşe xoquqları bozılu turındağı xisapqa zur şik uyata. İkençe yaqtan, min qatnaşqan küp kenä oçraqlarda, xökümätlärneñ cawabı şul qädär qänäğätländermäslek bula ki, alar baştağı raslanmağan şikayätlärne xuplawğa ğına öleş kertä.
Human Right Watch älbättä tege yäki bu ildäge härber oçraqnı tikşerep ölgerä almıy. Şuña kürä ul, oçraqlı mäs''älälär belän şöğellänmi, ä iñ möhim oçraqlarnı berençe urınğa quya. Oyışmanıñ New Yorktağı idaräsendä Üzäk Aziädäge eşçänelke küzätep baruçı Acacia Shields oyışma yıl sayın härber ayırım ildä küzätelgän ğömümi yünäleşlär nigezendä häm qayda näticäleräk eşläp bula dip isäpläwlär nigezendä tikşerenülär programmasın äzerli di:
AUDİO: Bez bulğan mäs''älälärne alıp, başqarıp çığarlıq itep taraytabız. Bezneñ xisaplarıbıznıñ töp öleşe bulğan täqdimnär tögäl häm maqsatçan bulırğa tieş. Alar xakimiätlär öçen dä, xalıqara oyışmalar öçen dä tärräqiätkä ireşü öçen açıq bilgele tayanıç bulırğa tieş. Bez üz xisaplarıbıznı sizelerlek häm konkret tärräqiätkä ireşü maqsatı belän äzerlibez.
Soñğı Yıllarda Amnesty İnternational häm Human Rights Watch kebek oyışmalarnıñ tä''sire häm kiñküläm mäğlümät çaralarınıñ alar eşçänlegenä iğtibarı şaqtıy nıq arttı. Alarnıñ ayırım xökümätlär ğämällärenä niçek tä''sir itüe turında bez sezgä kiläse tapşıruıbızda söylärbez. Bügenge tapşıruıbıznı isä Qazanda eşçänlek alıp baruçı başqa ber xoquq yaqlaw üzäge turında söyläw belän däwam itäbez.
Naif Aqmal, Praga.
Qazan Keşe xoquqları üzägenä 2 yıl
Menä inde 2 yıl buyı Qazanda keşe xoquqların yaqlaw üzäge eşläp kilä. Xäzer bu üzäk bezneñ tapşırular aşa sezgä dä yaxşı tanıştır, xörmätle tıñlawçılar. Ğadi keşelärneñ xoquqların yaqlıy torğan älege üzäk Ameriqa eşmäkärlärläre John häm Catherine Makarturlar ğailäse yärdämendä oyıştırılğan.
Kemnär soñ alar, Makarturlar? Ni öçen şuşı ğailä isemen yöretkän fond, Qazanğa yumartlıq kürsätep, anda yäşäwçelärgä xoquqi yärdäm itärgä bulğan? Döresen äytergä kiräk, bu xosusıy waqıf Tatarstanda ğına tügel, ä böten dönyada keşelärneñ yäşäw tärtiben, sıyfatın yaqşırtır öçen törle programmalar üti. Anıñ oyışu tarixı ğibrätle. 25 yıl elek Amerikada yäşäwçe irle-xatınnı John häm Catherine yaqtı dönyadan kitär aldınnan üzläreneñ mirasın maxsus Fond itep qaldırırğa qarar itkännär. Häm 3 milliard dollarğa yaqın külämdäge aqça 1978 yıldan başlap törle gumanitar programmalar ütäwgä xezmät itä. Makarturlar ğailäseşul xätle aqçanı qaydan tapqan soñ. Alar keç kenä xosusıy iminiät kompaniäsennän başlağannar, annarı alarnıñ biznes imperiäse küp sanlı otellär, iminlek, televidenie, radio kompaniälärgä üskän. Läkin andıy zur baylıqqa iä buluğa da karamastan, şaqtıy waqıt däwamında alar üzlärenä yort tözemiçe, otelläreneñ bersendä maşinalar quyu urınına qarağan ber nomerında yäşägännär.
2001 nçe yıldan birle Qazanda Makarturlar fondınıñ yärdämendä keşe xoquqların yaqlaw üzäge eşli. Üzäkneñ maqsatları - şäxsi şikäyätlärne qarap, ayırım keşelärgä xoquqi yärdäm itü häm xoquq yaqlaw ğamälläre turında mäğlümat taratu. Üzäk 500гә yaqın keşegä xoquqi yärdäm kürsätte. Üzäkkä kilgän şikäyätlärneñ kübese militsiä tarafınnan artıq köç qullanu, grajdannarnıñ xoquqların bozu oçraqları turında bulsa, şaqtıy öleşe milek, eş xaqların waqıtta tülämäw, alimentlarnı tüläwdän baş tartu mäsälälärenä bäyle. Böten oçraqlarda şiqayät itüçelärgä buşlay täcribäle advokatlar täkdim itelä.
Şunıñ östäwenä, Üzäk keşe xoquqlarına bağışlanğan häm buşlay taratıla torğan 11 kitap çığardı. Mäsälän, törmädän çığuçılar öçen basılğan maxsus beleşmälär xäzer respublikadağı barlıq irekkä çığuçılarğa birelä. Anda keşe xoquqlarına bağışlanğan xalıqara dokumentlar, eşkä urnaşu häm propiskağa kire kerü tärtipläre kertelgän. Şulay uq Tatarstan militsiä, prokuratura tikşerüçeläre öçen xalıqara qanunnarğa nigezlängän beleşmäleklär dä bastırıldı. Anda şäxeslärneñ xoquqları häm räsmi oyışmalarnıñ burıçları Awrupa qanunnarınıñ da, Russiä qannunnarınıñ da ürnägendä kiterelä. Şunısı qızıq, xalıqara qanunnarğa nigezlängän tikşerüçelär öçen çığarılıp, buşlay taratılğan xoquqi beleşmälek xäzer barlıq diärlek köç strukturalarında bar ikän. Ämma ber genä oyışma bu kitapqa qızıqsınuın häm mönäsäbäten haman beldermägän, ul da bulsa Tatarstandağı FSB, Federal'' İminlek Xezmäte.
Tağın ber kitap militsiä xezmätkärläre arasında korrupsiägä, rişwätçelekkä, keşe xoquqların bozuğa bağışlanğan. Bu kitap rişwät alu öçen qullanıla torgagn törle sxemalar turında söyli. Militsiä xezmätkärläre anonim räweştä alıp barılğan yabıq ängämälärdä Keşe Xoquqların Saqlaw Üzägeneñ wäkillärenä beldergänçä, cinayät eşen yabar öçen, rişwätçe çinovniklar bu eşkä qağılışlı dokumentlarnı yuğalta alalar ikän. Andıy oçraqlarda, möhim dokumentlar bulmaw säbäple cinayät eşe mäxkämägä barıp citkänçe ük tarqala. İkençe törle rişwätçelär kommersiä belän şöğıllänüçe oyışmalarğa tüläwle saqlıq xezmätlären täkdim itälär. Dimäk, ber ük eş öçen alar däwlättän dä, şäxeslärdän dä aqça alalar. Başqa oçraqlarda, militsiä xezmätkärläre qanuni bulmağan eşmäkärlekkä dä tüläwle yärdäm kürsätälär, mäsälän, uram qızlarına – faxişälärgä tübä bulıp toralar. 2002нче yılnıñ azağında Qazan şähäreneñ Vaxitov rayonınıñ Eçke Eşlär İdaräseneñ ber törkem tikşerüçeläre faxişälek belän şöğıllänüçe qızlardan aqça alğanda totıldı, näticädä alar eş urınnarın yuğalttı, militsiädän kitärgä mäcbür buldı.
Militsiä tarafınnan qullanılğan tağın ber aqça eşläw ısulı – tikşerülär waqıtında tabılğan dälillärne, yä isä militsiä mäglümat bazalarındağı informatsiäne satu. Qayber oçraqlarda ber eşmäkärgä bulışır öçen, militsiä xezmätkärläre anıñ köndäşenä qıyınlıqlar tudıra.
Keşe xoquların saqlaw üzägeneñ belgeçläre fikerençä, rişwätlärdä iñ küp yözep yörüçelär – ĞAİ Däwlät avto inspeksiä xezmätkärläre. Çönki alar kön däwamında yul buyında torıp teläsä nindi maşina yörtüçene tuqtata alalar. Dejurğa çığar aldınnan yul inspektorları maxsus instruktaj ütälär. İnstruktaj waqıtında alarğa niçä yul xäräkät qağidälären bozuçını tuqtatırğa kiräk bulğanın äytälär. Şunısın da äytergä kiräk, yulda çaqta, ĞAİ xezmätkärläre teläsä kemgä bäylänmilär. Qağidälärne bozğan maşina yörtüçene genä tuqtatıp, aıñ xatasına kürsätep, mömkin bulğan cäzanı añlatalar. İñ qızığı şunda başlana. Maşina yörtüçe ştrafnıñ külämen belgäç üze xäl itä ala, aqçanı kvitansiä alıp bank aşa tülärgäme, yäisä şıpırt qına yul inspektorına tottırırğamı. Yış qına, räsmi ştrafnı tüläp waqıt uzdırmas öçen, yul xäräkätendä qatnaşuçılar qanunğa qarşı bulğan tüläw yulın saylıylar. ĞAİ xezmätkärläreneñ bik siräge bu aqçadan baş tarta ala. Belgeçlär fikerençä, tübänräk däräcädäge inspektorlar, serjantlar üzläreneñ komandirları belän çağıştırğanda rişwätlär azraq ala.
İn yuğarı ştraflar tüläwçelärne alsaq, alar qunaqtan, yä isä daçadan beraz eçep qaytuçe şoferlar. Bu oçraqlarda ĞAİ xezmätkäre ber yulı 1 meñnän başlap 3 meñ sumğa qadär rişwät ala ala. Şuña kürä dä, belgän keşälär äytüençä, ĞAİda yartı yıl eşlägänän soñ här yul inspektorı uzenä yaña “Jiguli” maşinasın satıp alırğa mömkin. Ä ikençe yaqtan iserek şoferlardan rişwät alğan oçraqta inspektor qanun bozıp qına qalmıy, ul bu şofernı kire yulğa cibärep başqa keşelärneñ iminlegenä zur zıyan yasıy. Başqa mäglümätlärgä qarağanda, telägän keşe 100-150 dollar tüläp imtixansız maşina yöretü tanıqlığın satıp ala ala, yä 500 sumğa maşinasın kürsätmiçe texosmotr ütä ala.
Andıy küñelsez wäzğıät Eçke Eşlär Ministrlıygın borçıy, xörmätle tıñlawçılar. Ministrlıqnıñ maxsus bülege – Üz İminlek İdaräse rişwätçelekkä häm korrupsiäğa qarşı köräşen tuqtatmıy. Maxsus tikşerülärdän başqa, ministrlıqnıñ psixologiä belgeçläre eşkä kergän yaña xezmätkärlärne böten yaqtan tikşerelär, ayırım sıyfatları buyınça turı kilmägän kandidatlarnı qabul ittermilär. Militsiä tarafınnan qanun bozu oçrağı turında belüçe här keşe maxsus 912002 nomerlı telefonğa şaltıratıp avtomatik cawap maşinasına üz şiqayäten yazdıra ala. Menä şulay itep, bügen räsmi dairälär genä tügäl, ä ictimaği oyışmalar da böten Rusiäğa xas bulğan korrupsiä problemasın çişärgä tırışalar.
Korrupsiäneñ tamırları qayda soñ? Militsiä xezmätkärenä «bar, rişwät al» dip boyırıq birüçe yuqtır bit? Bu sorawğa Qazan keşe xoquqların saqlaw üzäge mönä şulay cawap birä. Militsionerlar arasında ütkärelgän fiker soraşular şunı açıqlağan. Älege waqıtta militsiä xezmätkäreneñ urtaça aylıq eş xaqı 3-4 meñ sum bulsa, alar telägän eş xaqı 10 meñ çaması. Xätta başqa däwlät räsmiläre belän çağıştırğanda bügenge köndä militsonernıñ eş xaqı, prokuratura, mäxkämälär, respubliqa häm şähär xökümät räsmiläre belän çağıştırğanda azraq. İkençe säbäp, rişwät oçrağında, anı aluçı da, birüçedä üz eçen fayda çığara, şuña kürä andıy qanun bozularnı açıqlaw mömkin tügel diärlek. Grajdannarnıñ kübese rişwät birüne uñaylı dip taba, çönki ul küp fayda kiterä häm keşeneñ waqıtın saqlıy. Yış qına militsiä ofitserı rişwät soramıy, aña grajdannar üzläre täqdim itälär. Şul uq waqıtta, militsiä bik naçar matdi xäldä eşli, çönki anıñ yaña maşinalarğa, ratsiälärgä, komp''yuterlarğa, xätta kanseläriä kiräk yaraqlarına aqça citmi. Tikşerüçelär üzläreneñ kesätelefonnarı öçen üz aqçaları belän tülilär. Dimäk böten ilneñ iktisadı naçar xäldä bulğanğa, anıñ qanun saqlaw orğannarı da zägıyf'' xäldä qala. Şulay bulğaç, korrupsiä öçen böten mömkinleklär açıqlana. Çönki qorallı, ratsiälı militsonerğa däwlät tülämäsä, ul başqa sponsorlar ezli başlıy.
Üz eşen caylaw öçen, Qazan keşe xoquqların saqlaw üzäge qanun bozular turında mäglümätne tuplaw märkäzen açırğa ciena. Üzäkneñ xäzerge missiäse – Awrupa illärendä qullanılğan politsiä xezmätkäreneñ ğayıplelek prezumpsiäse prinsibın ğamälgä kertü. Bu yaña prinsip bezneñ ildä äle bilgesez. Bezgä ğayıpsezlek prezumpsiäse prinsibı ğına tanış. Bu xoquqi qağidä buyınça, keşe uzeneñ ğayıpsezlegen xoquq saqlaw orğannarı aldında dälillärgä tieş tügel, kiresençä, mäxkämäneñ qararı çıqqanğa qadär här şiklängän keşe ğayıpsez dip isäplänä. Ä äle genä äytep ütkän yaña prinsip ğadi keşlär öçen tügel, ä däwlät räsmiläre öçen täqdim itelä. Anıñ buyınça, berär keşedän alarğa qarşı şikäyät kilsä, räsmilär bu şikäyätneñ çınbarlıqqa turı kilmägänen isbatlarğa tieşlär.
Ber misal. Uram patrule xezmätkärläre uramda ber keşene tuqtatalar häm militsiä bülegenä alıp kitälär, beraz waqıt ütkäç anı qinaw ezläre belän irekkä çığaralar. Bu xäldä, militsiä xezmätkärläre, qinawğa üzläreneñ bäyle bulmağanıñ dälillärgä burıçlı.
Ni öçen Qazan keşe xoquqların yaqlaw üzäge militsiä ğammälärenä şul qadär iğtibar itä soñ? Başqa ölkälärdä keşe xoquqlarınıñ bozular yukmıni digän sorawğa Üzäkneñ räisä Pawel Çikov şulay cawap birde:
AUDİO: Bez Eçke Eşlär Ministrlığı belän cılı mönäsäbätlärdä torırğa tırışabız, ministrlıqnıñ süzçese, ministr urınbasarları belän tığız xezmätäşlek itäbez. Ämma bezneñ eşebez militsiä xezmätkärläreneñ uñay imidjın barlıqqa kiterü tügel, bez ayırım şäxeslärneñ xoquqların yaqlarğa tırışabız.
Läkin şunı äytep ütärgä kiräk, Eçke Eşlär Ministrlığınıñ bezgä qarata böten ğamälläre qanunğa turı kilä, bernindi qanunğa qarşı ğamällär, basım qullanılmıy. Buq bik möhim. Çönki başqa töbäklärdä xällär başqaçaraq. Mäsälän Ufada eşläwçe keşe xoquların saqlaw oyışmaları bezneñ niçek alay qıyınlıqsız eş alıp barğanıbıznı añlamıylar. Çönki Ufa da tentülär, keşelärne qanunsız tuqtatular, köç qullanular, xätta gäzitlärneñ tirajların qulğa alular yış oçrıy.
Çikov süzlärençä, üzäkneñ eşendä oçrağan in zur qıyınlıq - ğadi keşelärneñ xäräkätsezlege. Çönki, dide ul, bez tik uzeneñ xoquqların yaqlarğa çınlap ta telägän keşegä genä yärdäm itä alabız. Keşe ciñep çıykkvnğa qadär üz xoquqların yaqlarğa äzer bulsa, bez berqayçan da anı yärdämsez qaldırmıybız. Yärdämgä moxtac keşelärgä bezgä kilep ğariza ğına birergä kiräk.
Qazan keşe xoquların yaqlaw üzägenä möräcäğät itär öçen, Zavodskaya uramındağı 3 nomerlı yortqa kilä alasız, yä isä 93 08 77 nomerlı telefonğa şatlırata alasız.
Iskändär Nurmıy, Qazan.