Qazanda tağın ozaqlamıy Qol Şärif mäçete açıla. Milli yañarışnıñ simvolına äylängän, tatar däwlätçelegeneñ torğızıluına ömetlär bağlatqan, böten il- mir berlän tözelgän Qol Şärif mäçeten açu tantanasında 5 meñläp keşe qatnaşır dip kötelä. Alar arasında İslam illärennän kilgän ministrlar, möftilär dä bar. Mäçetneñ Qazan kirmänendä açıluı ber xäl, ä tatarğa bu mäçetneñ Qol Şärif isemen yörtüe tağı da canğa yaqın. Tatar tarixında Qol Şärif izge zat, köräşçe, buysınmas ruxlı şäxes bulıp qala. Sovet çorında bu keşegä iğtibar bulmadı. Tıyılğan, tarix säxifälärendä tuzan cıyıp yatuçı ber isem ide. İnde ul tatarğa qayttı. Böten barlığı, iseme, ciseme belän dä. Kem ul Qol Şärif. Tapşıruıbız şul xaqta.
(Muzıka)Qol Şärif şäxesenä bağışlanğan tapşıruıbızda Filologiä fännäre doktorı Marsel Äxmätcanov belän Yazuçılar berlege äğzası, tarixçı Nurulla Ğarif qatnaşa.
İñ täwdä süzne Nurulla äfände Ğarifka biräbez.
Bu isem, tatar xalqınıñ bäysezlek öçen köräş tarixında altın xäreflär belän yazıp quyılğan. Qol Şärif digendä, bezneñ küz aldına böten ğömeren, talantın, tırışlığın häm axır çiktä, ğäziz canın da üz xalqınıñ azatlığı öçen izge köräşkä birgän mähabät ozın buylı, aq saqallı ğorur ber aqıl iäse, şağir, diplomat häm din eşleklese, Qazan xanlığınıñ iñ kürenekle imamnarınıñ berse kilep basa. Qol Şärif, kürenekle ruxani, cämäğät häm däwlät eşleklese, üz xalqınıñ fidaqär zatı ğına tügel, kürenekle şağir dä. Ämma, qızğanıç ki, anıñ bik az äsärläre genä saqlanıp qalğan. Filologiä fännäre doktorı Marsel Äxmätcanov Nurulla Ğarifnı däwam itep, bolay di
Qol Şärif zur däwlät eşleklese bula. Anıñ Qazan xökümäte sostavına kertelep, anıñ ayıruça 1551 yıldağı qıyın xällärgä qalğan çağında, inde ul iñ aqıllı däwlät eşleklelärennän sanalıp, diplomat bularaq, Mäskäw belän qazan arasındağı nizağlarnı, bäxäslärne xäl itkändä, anıñ role zur bula. Mäsälän, Qazan xanlığınıñ taw yağı 1550 yılda Mäskäw tarafınnan yawlap alınğannan soñ, xäzerge Apas, qama Tamağı, Täteş, Qaybıç, Bua rayonnarı, Çuaşstan cirlären Mäskäw anneksiäli, zakonsız räweştä basıp ala. Şunnan inde, tege köç pozitsiäsennän çığıp, söyläşülär alıp barğanda, bu bik awır çor bula Qazan xanlığı öçen, anda Qol Şärif delegatsiä başlığı bulıp bara inde. Qazan mänfäğätlären ber dä satarğa telämilär, xıyänät itärgä telämilär Qol Şäriflär. Monda rus xakimiäte wäkile bularaq, Şahğali xan da qatnaşa. Söyläşülär zöya şähärendä bara inde. Rus xökümäte taläp itä, Qazan xanın, yäş Ütämeşgäräyne, Söembikä anıñ tärbiäçese-regentı bula, Mäskäwgä tapşırunı taläp itälär. Häm şuşı söyläşülär buyınça, Taw yağın, zur ölkäne, Qazan xanlığınıñ yartısı çaması cirne Mäskäw üzenä quşunı tanunı taläp itä inde. Söembikä xanbikäne tapşırunı Qol Şärif tä başta telämi. Läkin şundıy xälgä kiterep quyılğaç, bez alaysa sezne suğış belän basıp alabız digäç, Qol Şärif tä, Yanbars Rastov ta, Söembikne Mäskäwgä tapşıruğa riza bulalar. Qazannıñ bu däwerdä qarşı torırlıq köçe bulmıy. Çönki bu waqıtta mäskäw böten yaqtan da höcümgä äzer, Qazannıñ äle xäle awır bula. Şunlıqtan, waqıt suzıp, köç tuplap qalu öçen rizalaşalar. Bu kileşü. Qazannıñ tağın ber yılğa ğömeren ozınayta. (Muzıka)Älbättä, tapşıruda qatnaşqan ğalimnär, inde añlaşılğança tatar tarixında iñ qanlı. Awır çor turında süz alıp baralar. 16 ğasırda, tögälräge 1552 yılda Qazan xanlığı Mäskäw tarafınnan basıp alına. Xanlıqnı, anıñ başqalasın saqlap qalu buyınça Xanlıqnıñ baş säyete Qol Şärif zur öleş kertä.
Marsel Äxmätcanov däwam itä
Qazannı 1552 yılnıñ avgustında Mäskäw ğäskäre kilep, çornap ala. Monda oboronanıñ canı bulıp, xäzer şuşı Qol Şäriflär qala inde. Qol Şärif oboronalar oyıştıruçı bula. Anıñ mädräsäse, mäçete dä bula. Qol Şärif mäçete dip atala. Ul mädräsädä üze uqıtqan şäkertläre belän, Qazannı alğanda, 2 üktäber 1552 yılda, mädräsäseneñ tübäsenä menep suğışqanda, şunda häläk bula. Señgegä qadap, urıs soldatı bärep töşerä. Aña, şähit kitkändä 35 yäşlär tiräse genä bula. Qart tügel . Anıñ aktivlığı da 1548 yılda ğına kürenä başlıy. Atası anıñ 1548 yıllarda ülgän. Ul atası urınına säyet bulıp qala. Çığışı belän Xacitarxan yaqlarınnan bula. 1550 yıllarnı, şuşı uq urıslar, fevral' aylarında, Qazanğa suğış belän kilälär, yawlap alırğa. Şul waqıtta urıs armiäse bik qatı ciñelep kitä. Menä şuşı waqıtta da, Qol Şärifneñ oboronanı oyıştıruçı, anıñ ideologik ruxlandıruçısı bulğanlığı kürenep tora(Muzıka)Nurulla Ğarif, yazuçılar berlege äğzası, tarixçı, Qol Şärif turında tarixı çığanaqlarnı barlıy
Qazan xanlığı tarixı häm şul isäptän, Qol Şärif mulla şäxese yazmışına bäyle çığanaqlarnı, tarixçılar, “Patşa kitabı” yäisä Nikon yılyazması digän çığanaqlarğa tayanıp yazalar. İkençe çığanaq, Kurbskiynıñ “Qazan alınu turında xikäyä” dip atala. Anıñ avtorı 1552 yılda Qazannı aluda häm 1554 yılda Xanlıqta däwam itkän xalıqlar kütäreleşen bastıruda qatnaşqan ğaskär başlığı, Yawız İvan yaqınnarınıñ berse. Kurbskiy tarafınnan, qazanlılarnıñ watannarın saqlap, batırlarça suğışuları täfsilläp yaqtırtıla. Bu waqıtta ul Nurğäli qapqası yanındağı taw astında bula. Öçençe çığanaq isä, Qazan xanlığı tarixına bağışlanğan Qazan yılyazmaçısı kitabı. Yılyazmaçı, Qazan tarixın bäyän itüdän bigräk, Yawız İvannıñ qılğan batırlıqların maqtawğa alına. Äsärneñ başınnan axırınaça şovinistik rux, Qazan xalqına näfrät belän qaraw berkelep tora. Qazan xanlığı tarixı, citäkçelär küzlegennän bäyän itelsä dä, yılyazma tarixi çığanaq bulıp qala birä. Älege çığanaqtan kürengänçä, Mäskäw yağı tarafı, qazanlılarnı qan qoyusız ğına buysınırğa çaqırıp, urıs qulı astında ğına däwlätegezne saqlap qala alasız digän täqdim yasıy. Qazanlılar taarfınnan birelgän cawap isä, bik tä'sirle(Muzıka)Qazan xanlığınıñ Mäskäw patşasına yazğan xatınnan özeklär. Tarixçılar, bu xatnı Qol Şärif yazğan dip baralar.
(Muzıka) Bel sin, Mäskäw patşası! Siña xan belän berlektä, bar qazanlılar berdäm cawap birä. Bez, däwlät totqan ata-babalarıbız il-nigezendä, üz xanıbız, idäräçe uğlannar, bäk häm morzalarıbız, üzebez tuıp üskän cir häm şähärebez, üz şähärebez, üz dinebez, ata-babalarıbızdan qalğan ğöref-ğadätlärebez öçen, xatınnarıbız, balalarıbız belän bergä, barıbızda, ülemne qabul itärgä äzerbez (Muzıka) Sineñ bolay da, baylığıñ, bilägän cirläreñ, qala şähärläreñ küp. Üzeñneñ köçen küplegen belep, näfeseñne tıya almıyça, sin, bezdän, berdän-ber başqalabıznı alırğa teliseñ. Bezne, sineñ matur süzläreñä yäki qurqıtularıña bäyle üz şähärlären birerlär dip xıyallanma da, ömetlänmä dä. Bez sineñ mäkerlegeñne yaxşı beläbez (muzıka) Şähärebezdä, bezneñ qanun-xoquqlarıbıznı bozuçı urıs qanunnarı urnaşuın, anıñ belän käferlär, şaqşı duñğız ite aşawçılar idarä itüen küräsebez dä, işetäsebez dä kilmi. Şuña kürä bez häläk bulğançı suğışabız. Üz telägebez belän şähärebezne birmäyäçäkbez (muzıka)
Qazan yılyazmaçısı dip bilgele bulğan çığanaqta, babalarıbız üz onıq-uğıllarınıñ kiläçägen saqlap, batırlarça şähit kitü ürnäkläre küp saqlanğan. Monda alarnıñ barın da bäyän itep beterep bulmıy. Ütkännärdän, tağın ber genä misal kiterep uzasım kilä. Suğış betep, soñğı ülem açısı tawışları tınğaç, urıs patşası, üzeneñ yarannarına, şähärne yörep çığıp, qazanlı häm urıslarnıñ mäyetlären sanarğa quşa. Alar qazanlılarnıñ 190 meñnän artıq bala-çağaları, häm olısı, häm yäşläre, häm qartları, xatınnarı häm irläre üterelüen iskärtep, äsir töşkännäreneñ tağı da kübräk ikänen belgertä. Patşa başın çayqap, bu keşelär, dörestän dä qıyulıq kürsätep, minem telägemä buysınmıyça, süzlärendä torıp, soñğı çikkäçä batırlarça suğışıp, irekle qalıp, batırlarça üldelär dip bäyän itä (Muzıka)Qol Şärif, tatar-möselmannar arasında kübräk din eşleklese bularaq bilgele. Din ähele, säyet bularaq, ul nidän ğibärät bulğan soñ? Filologiä fännäre doktorı Marsel Äxmätcanov söyli
Qol Şärif ul, näseldän kilgän din eşleklese. Ul säyetlär näselennän bula. Säyetlär belgänegezçä, Möxämmät ğäläyhissäläm kilgän din ähelläre. Alar Altın Urdağa kilälär. İdegäy näsele dä säyetlär näselennän. Altın Urdanıñ, Qırımnıñ, Dağstannıñ, Qasıymnıñ,Bolğar olısınıñ da inde, Boxaranıñ da inde, säyetläre barıda şuşı ber näseldän bulalar. Säyet bik zur ğalim, izge dip sanalğan keşe inde ul. Qol Şärifneñ ber qırıqlap şäkerte bulğan. Ul xäzerge kebek meñlägän şäkert totmağan. Qol Şärif mädräsäse, Qazannıñ berençe bilgele mädräsäse bulğan(Muzıka)İnde tapşıruıbız başında Nurulla Ğarif äytep uzğança, Qol Şärif bit äle şağir dä. Anıñ ädäbi icatı turında Marsel Äxmätcanov söyli
Qol Şärifneñ iñ ışanıçlı şiğerläre dip, min, şuşı “Zöfärnämä wiläyäti Qazan” kanvasına kertelgän şiğerlären sanıym. Ul anda dönyawi kürenä, watanpärwärlek çağıla. Ä inde, aña nisbätlängän sufi şiğerlärenä kilgändä, ul inde Allağa mäxäbbät turında bara. Bez äle Qol Şärifneñ ädäbi mirasın citärlek däräcädä öyränäbez mikän, anıñ yaña ädäbi äsärlären tabu kiräk tügel mikän dip uylıym. “Zöfärnämä wiläyäti Qazan” äsären, 1970 yıllarda İstanbulda Zäki Wälidi taba. Ul anı bastırıp çığara, läkin qısqartular belän. Menä anıñ tulı tekst variantın da tabası ideNurulla Ğarif, yazuçılar berlege äğzası, tarixçı söyli
Qol Şärif mulla yazmışı Şihabetdin Märcäni tarafınnan yazılğan “Möstäfädel äxbär…” digän kitabında da iskä alına. Anda Qazan qalasındağı sigez manaralı mäçet tä iskä alına. Bügenge köndä bez anı qol Şärif mäçete atamasında beläbez .Bu häm başqa mäğlümätlärneñ nindi çığanaqlarğa tayanıp yazılğanı älegäçä tögäl bilgele tügel. Bez iskärtkän urıs çığanaqlarınnan başqa, tatar telendä riwayätlär, yazmalar buluı da ixtimal. Märcänidän soñ, tarixçılar, Qol Şärif turında yazmalarnı , älege yazma çığanaqlarğa tayanıp yazalar. Törle yañalıqlar kertü, alarnıñ şul çorğa analiz yasap küz allawlarına bäyle. Soñğı waqıtlarda yazılğan ädäbi äsärlärdä Qol Şärifneñ yış iskä alınuı iğtibarğa layıq. Bu eş, xalqıbıznıñ bay tarixın qaytaru, milli berdämlekkä tuplap, aña ruxi azıq birüdä zur etärgeç bulıp tora. Xalqıbız, Qol Şärif häm anıñ tarafdarlarınıñ batırlığın ğasırlar buyınça küñel türendä saqladı. Bu batırlıq kiläçäktä dä onıtılmas. Qazannıñ meñ yıllığına, xalqıbıznıñ urtaq tırışlığı belän, qabattan Qol Şärif mäçete safqa bastı. Oluğ şäxeskä, babalarıbız ruxına häykäl bulıp qalıqtı ulXörmätle tıñlawçılar. Sez tatar tarixında, xalıq añında tirän ez qaldırğan däwlät eşleklese, din ähele, şağir, Qazan xanlığınıñ töp imamı säyet Qol Şärif turında tapşıru tıñladığız. Anı “Azatlıq” radiosı öçen Räfis Cämdixan äzerläde.