Uzğan atna şul isäptän Törkiyädä dä cämğiätkä açıq urınlarda tämäke tartunı tıyu turında qarar qabul itelde. Monnañ ber yıl elek Amerikada başlanğan xalıq cıyılğan urınnarnı tämäkedän arındıru ağımı, xäzer Yewropa illärendä dä kiñ tarala başladı.
Yewropa illäre öçen ber çor tämamlana, qayber illärdä irekleknen, ziyalılıqnın ber simvolı dip kürelgän tämäke tartu, inde cämğiätkä açıq urınnarda tıyıla.
Şul isäptän iñ küp maxurka citeştergän il, Törkiädä dä.
Malay-şalaylarnıñ olı abıylarına, ätilärenä oxşar öçen uram tele belän äytkändä, üzläreneñ inde “zur üskän ir-yeget” buluın kürsätü öçen ölkännärgä qızığudan başlanğan bu adım, dus-işläreneñ qıstawı näticäsendä yäşlärne mökibbän tämäke tartu ğadätenä iäläşterä. Cämğiättä tämäke tartu kiñ ğadätkä kergän ildä, xalıqnın başına anı taşlaw turında uy da kilmi. Bolay qarasañ taşlaw öçen säbäp dä yuq kebek, xalıq pısqıtıp tämäke tartqanda säyerlek alarda tügel - tartmağan keşedä ide älegä. Ä xäzer bu qaraş kiçekmästän üzgäräçäk. Tämäke tartqannar, keşe süzenä yäisä cäzağa eläkmäs öçen tämäkelären yänä “ir yegetlärçä” täpi-täpi çığıp tışta tartıp kerergä tiyeş bulaçaq.
Sälämätlek oyışmaları Törkiädä här 5. keşe tämäkedän ziyan kürü säbäble ülä dip belderä. Ä tämäkedän ziyan kürep ülgännärneñ ilgä matdi zararı isä 2 milliard yarım dollardan kübräk buluın beldergän oyışmalar, bu tıyu qanunın yaqlıy.
Bu qanun nigezendä, aşxanälär, kaféler, mäktäp-kurslar häm cämğiätkä açıq cirlärdä tämäke tartu tıyıla. Läkin bu cämğiyättä kiñ taralğan, ölkännärneñ 40 %nan da kübräk öleşe ğadäti bularaq tämäkekä iäläşkän ildä bu qanun äle tezdäñ tulısınça ğamälgä kermäs kebek. Ämmä şunısı qızıq - fikerlärne soraştırğan yäşlärneñ kübese, bu qanunnı xuplawların belderä. Xättä üzläre tämäke tartsa da.
Halim Oğuz başqala Änqarada universitet uquçısı.
- Halim, sin tämäke tartqan ber keşe bularaq, xökümätneñ tämäke tartunı tıyu qararın niçek bäyäliseñ?
“Tämäke tartuçı keşe bularaq älege qabul itelgän qararnı bik urınlı hem döres dip uylim. Läkin bu niqadär ğamälgä aşırılır hem faydası ni däräcädä bulır älegä äytä almıym. Xalıq moña äzir mikän? Çönki barlıq dairälär dä bu qanunnın çıñ mäğnäsen yaxşı añlarga tiyeş. Barı tik şul çaqta ğına bu qanun tormışqa aşar dip uylim.”
- Bu sineñ ireklegenne çiklämime?
“Yuk, bir taraftan qaragan da, xalık ber böten. Keşelär tämäke tartmagan keşelärne dä uylarga tiyeş. häm bu uñaydan dimäk däwlät tä xalqın qaygırta başladı, dip anlarga bula bu qanunnı”
Ä bu qararnı irtäräk qabul itkän illärdä xällär niçek ikän?
Misal öçen Fransiädä, qanunınnıñ ğamälgä kergännän ber atna uzğaç, anın uñışlı ğına ütälä başlawı turında xäbärlär bar. Parijdäge ber kaféde eşlägän tabınçı, yörgän keşelärnen tizdäñ bu qanunğa iäläşep kitüläre turında äytä:
“Xäzergäçä ällä ni zur üzgäreş bulmadı, keşelär tämäke tartqanda kahväsen alıp uramğa çığa. Ä bolay qarağanda tiz genä iäläşte kebek xalıq.”
Yewropa uramnarında mondıy küreneşne ber niçä yıl elek, küz aldına da kiterep bulmas ide bugay. Niçek inde? ...eçendä tämäke tartılmağan ber İrlandiä yäisä Britan barı bulsın?
Tämäkegä qarşı qırıs cäzalar üz näticäsen birä başlağan. Mäsälän tämäkegä salımnarnıñ artuı häm keşelärne sälämätlek turında kisätü Yewropada, ğomum alğanda tämäke satışın kimetkän.
Tämäke tartqan keşelär tämäm betmäsä dä, alar inde küpçelekne täşkil itmi.
Fiker soraşularğa qarağanda yewropalılarnıñ 80 % tämäke tartunı tıyğan qararnı xuplıy. Statistik xisaplar, cämğiät urınnarında tämäke tartunıñ tıyıluı, xättä küplärne tartunı taşlarğa etärgän diyelä.
İtaliada tämäke tartunı tıyğan qarar eşli başlawına inde 10 ay. Häm bu waqıt eçendä Awrularnı kontrol häm kisätü üzäge xisabına qarağanda yartı million keşe tämäke tartunı taşlağan.
Tämäkenen restoran kafélarda tıyıluı, anda yörüçelär sanında üzgäreş kertmägän me soñ?
Restoran-kafélär kiresençä fayda kitergän. Başta ğailälär tämäki tartılğan kafélarğa yörergä yaratmasa, xäzer inde tämäkedän arınğan restoranlarğa kübräk yöri başlağan.
Läkin bigräk tä üz ireklegen bik yaratqan Fransiä kebek ber ildä,
tämäke tartunu tıyğan qanun şäxsi ireklekne qısu bularaq qaralaçaq.
Tämäke tartuçı qaysı ber keşelär bu qanunğa açulı, alar üzläreneñ watandaşlıq xoquqınıñ bozıluı turında zarlana. Parijtä ber kaféğa yörgän keşe bu qanun belän kileşmäwe turında äytä:
“Min monı bik säyer qabul itäm, min üzem inde tämäkene yıllardan birle tartmasam da.”
Läkin xökümätlär häm keşelär bu qanunnı kübräk ğamälgä aşıra başlağan sayın, bu demokratiägä turı kiläçäk, çönki inde bu küpçeleknen taläbe bulaçaq!