Törkiädä bıyıl ütkärelüçe törle xalıqara çaralar arasında mäşhür Xuca Nasretdinneñ 800 yıllığı da bar. Bu uñaydan törle fänni-ğamäli cıyınnar, kürgäzmälär, kiçälär oyıştırıla, basmalar dönya kürä.
Küptän tügel Törkiäneñ Aqşähär (Akşehir) qalasında “21 nçe ğasırnı Xuca Nasretdin belän añlaw” isemle xalıqara simpozium bulıp ütte. Xuca Nasretdinneñ tuğan yağı bulıp sanalğan Aqşähärda bu mäşhür zatqa bağışlap törle-törle häykällär salınğan, şähär uramnarında, parklarda mäzäklärennän qızıqlı mizgellär taswirlanğan. Xuca Nasretdinneñ qäbere, törbäse dä şulay uq biredä urnaşqan. Böten dönya buylap taralğan Xuca Nasretdin üze häm anıñ mäzäkläre törle yaqlap tikşerelgän simpoziumda İdel-Ural yaqlarınnan öç keşe qatnaştı.
Xuca Nasretdin xaqındağı mäzäklär, kölämäçlär başqort, tatar arasında bik nıq taralğan
Başqortstannan filologiya fännäre doktorı, professor Äxmät Söläymanov fikerläre belän urtaqlaşa:
“Xuca Nasretdin xaqındağı mäzäklär, kölämäçlär başqort, tatar arasında bik nıq taralğan. Borın-borınnan Törkiä belän, Urta Aziä belän bäyläneşlär bulğan, şunnan soñ Qazanda 19 nçı ğasırnıñ azağınnan 20 nçe ğasırnıñ 20 nçe yıllarına tiklem genä dä 40-lap tapqır qabatlap anıñ basmaları çıqqan. Menä şular bötenese dä kölämäçlärneñ bezneñ başqort arasında nıq taraluına bulışqan, dip uylıym.
Min üzemneñ çığışımda başqortlar arasında taralğan kölämäçlärneñ ni tiklem başqa xalıqlar belän urtaq yaqların, syujet yağınnan häm urındağı üzençäleklär cähätennän añlatıp birdem. Bügenge köndäge tormışqa mönäsäbäte räweşendä kürsätelgän momentlarğa da tuqtarğa mömkinlek buldı.
Xuca Nasretdin xalıqara xäyläkär tibınıñ iñ kürkäm ölgese
Xuca Nasretdin xalıqara xäyläkär tibınıñ iñ kürkäm ölgese bit ul. Häm şuña kürä dä waqıt häm aralıq digän töşençälär anıñ öçen yat. Şunlıqtan ul xätta milli cirlektäge folklorda ciñel genä üzläşterelep, anda üzeneñ urının alsa da, anda nindider milli çikläwne kürep bulmıy, ul internatsional küreneş bulıp çığış yasıy. Böten keşelekkä xas bulğan kimçeleklärne faşlawçı, böten xalıqnı ağartuçı mäğrifätçe sıyfatında çığış yasıy.
Monda kilgän arqadaşlarnıñ çığışların tıñlap, bik faydalı fikerlär tudı häm kiläçäktä menä şul cıyıntıq çıqsa, bötenläy Xuca Nasretdin xaqındağı töşençäm kamilläşer, digän niättämen.”
Xuca Näsretdin dönyanıñ urtaq qaharmanına äylängän
Dotsent Ğaynislam İbrahimov isä böten törki dönyanıñ urtaq qaharmanına äylängän Xuca Näsretdinnıñ mäğnäle mäzäklären bügenge kön balalarına citkerü mä’sälälärenä tuqtalıp uza:
“Bu simpoziumdağı temam – başqort folklorında Xuca Nasretdin kölämäçlärneñ janr törlärenä bağışlanğan ide. Başqortlarda Xuca Nasretdin kölämäçläreneñ törle janrlar cähätennän qararğa tırıştıq inde. Başqort xalıq icatınıñ 18 tomı dönya kürde bit inde, xäzerge waqıtta ul 36 tom bularaq çığarğa tieş, äle menä basılıp kilä. Bezneñ balaçağıbızda çıqqan şuşı äsärlärdä Xuca Nasretdinneñ häm başqa kölämäçlärneñ ayırım tomnarı basıldı. Häm bez äle ul waqıtta tuğan balalar, ul kölämäçlärne uqıp, bik nıq ta’sirlängän idek. Xuca Nasretdin kölämäçläre berniçek tä böten illärdä balalarnıñ yığılıp yatıp qarağan “Herry Poter”larğa tap kilmi inde, çönki alar ber könlek, bügen bar, irtägä yuq. 800 yıl ütkännän soñ Herry Poternı keşe xäterlär mikän? Işanmıym moña, onıtaçaqlar.
800 yıl ütkännän soñ Herry Poternı keşe xäterlär mikän?
Mäğnä bularaq qabul itmi bit ul Herry Poternı, anıñ tik şunda surätlär, xäräkätlär küp, ä mäğnäsen balalar anı añlamıy, mäğnäse öçen qaramıy, anı qılanışı öçen genä qarıy. Ä monda mäğnä bötenlege bar. Xuca Nasretdinneñ kölämäçläre äle bügenge köndä dä bik aktual, bik zur ähämiätkä iyä. Kiläçäktä dä, kiläçäk buınnı tärbiäläwdä dä anıñ ähämiäte zur bulaçaqtır, dip uylıym. Şuña kürä Xuca Nasretdinneñ mul’tfilmı töşerelsä, nindi teldä genä bulmasın, törki tellärdän, anı şul uq başqort balası da, tatar balası da añlar, şul uq törek, qazaq balası da ber ük räweşle añlayaçaq. Bu cähättän bezgä Başqortstanda häm başqa törki xalıqlarda eşlärgä kiräkter, dip uylıym.”
Tatar telendäge mäzäkläre tağın da mäğnäle
Atatürk isemendäge mädäniät üzäge belän Aqşähär xakimiäte tarafınnan oyıştırılğan simpoziumda Tatarstannan yäş tatar ğalimäse Zöbäydä Biktahirova qatnaştı:
“Bezdä dä bik küp kenä kitaplar bar. Berniçä kitap Qazanda ul temağa yazılğan. Şularğa nigezlänep “Tatar mädäniätendä Xuca Nasretdin obrazı” digän temağa çığış yasadım. Näqi İsänbätneñ “Xuca Nasretdin” isemle pyesası bar. Qızğanıç, soñğı yıllarda bik quyılmıy ul spektakl. Quyılsa bik äybät bulır ide. Bik matur spektakl. Bik äybät yazılğan. Pyesanı teatrda qaradım. Anıñ üzençäleklären dä çağıştıram, törek kitapları, törek mäzäkläre belän dä çağıştıram. Monnan tış tatar telenä xas mäzäklär dä bar. Tatar telendäge mäzäkläre tağın da mäğnäle, minemçä.
Biredäge fänni cıyında da faydalı mäğlümat taba aldım. Mäsälän, üzbäk mädäniätendä, azerbaycan kul’turasında, törek mädäniätendäge misallarnı tıñladıq, bik qızıq buldı bezneñ öçen.”
Simpoziumda qatnaşuçılar arasında Litva tatarları da bar ide. Dotsent Galina Miskiniene – törek cämäğätçelegenä yaxşı tanış. TRT törek televideniyäse tarafınnan töşerelgän “Asılı Türk” isemle dokumental filmda qatnaşqannan soñ Törkiä ğilmi dairäläreneñ iğtibarın da cälep itä.
Litvağa 610 yıl elek kilep urnaşqan tatar xalıq sanın xäzerge waqıtta 3 meñ 500 tiräsendä
Üzeneñ Litvada yäşäwçe tatar buluın ğorurlanıp äytüçe Galina xanım Litvağa 610 yıl elek kilep urnaşqan tatar xalıq sanınıñ xäzerge waqıtta 3 meñ 500 tiräsendä buluın añlata. Pol’şada häm Belorusta cämğise 15 meñ tatarnıñ yäşäwen äytüçe Galina xanım tatarlar belän bäyle tikşerenülären däwam itterüen häm bügenge köndä tatarlarğa qarağan tarixi qulyazma dokumentlar östendä eşläwen belderde. Tatar ğalimäse bu güzäl kitapnıñ iñ yaqın waqıtta näşer iteläçägen ömet itä.
Aqşähär miña bik üzgä ber urın bulıp toyıldı
Simpozium ütkärelgän Aqşähär qalasında berençe tapqır buluın äytüçe Galina Miskiniene biredän bik nıq tä’sirlänüen belderä. “Aqşähär miña bik üzgä ber urın bulıp toyıldı, bik keçkenä häm İstanbul belän Änqarağa qarağanda bik tınıç ber şähär. Biredäge oçraşunıñ moxitı bik eçkersez häm qaynar ide, bik oşattım,” – dip fikerläre belän urtaqlaşuçı Litva tatar ğalimäse cıyılışta Xuca Nasretdin mäzäkläre belän Litva mäzäk yolası turında täfsille mäğlümat birep uzuın häm biredäge fänni cıyında başqa ğalimnärdän Xuca Nasretdin turında tağın da kübräk mäğlümat öyränergä teläwen assızıqlap äytep uzdı.
20 dän artıq ildän 90 ğalim qatnaşqan simpoziumda 84 doklad yasaldı
20 dän artıq ildän 90 ğalim qatnaşqan simpoziumda 84 doklad yasaldı. Simpozium qısalarında Xuca Nasretdin kürgäzmäse häm cirle ğöref-ğädätlärne çağıldıruçı ädäbi-muzıkal kiçälär, küñel açular da oyıştırıldı.
Xuca Nasretdin xaqındağı mäzäklär, kölämäçlär başqort, tatar arasında bik nıq taralğan
Başqortstannan filologiya fännäre doktorı, professor Äxmät Söläymanov fikerläre belän urtaqlaşa:
“Xuca Nasretdin xaqındağı mäzäklär, kölämäçlär başqort, tatar arasında bik nıq taralğan. Borın-borınnan Törkiä belän, Urta Aziä belän bäyläneşlär bulğan, şunnan soñ Qazanda 19 nçı ğasırnıñ azağınnan 20 nçe ğasırnıñ 20 nçe yıllarına tiklem genä dä 40-lap tapqır qabatlap anıñ basmaları çıqqan. Menä şular bötenese dä kölämäçlärneñ bezneñ başqort arasında nıq taraluına bulışqan, dip uylıym.
Min üzemneñ çığışımda başqortlar arasında taralğan kölämäçlärneñ ni tiklem başqa xalıqlar belän urtaq yaqların, syujet yağınnan häm urındağı üzençäleklär cähätennän añlatıp birdem. Bügenge köndäge tormışqa mönäsäbäte räweşendä kürsätelgän momentlarğa da tuqtarğa mömkinlek buldı.
Xuca Nasretdin xalıqara xäyläkär tibınıñ iñ kürkäm ölgese
Xuca Nasretdin xalıqara xäyläkär tibınıñ iñ kürkäm ölgese bit ul. Häm şuña kürä dä waqıt häm aralıq digän töşençälär anıñ öçen yat. Şunlıqtan ul xätta milli cirlektäge folklorda ciñel genä üzläşterelep, anda üzeneñ urının alsa da, anda nindider milli çikläwne kürep bulmıy, ul internatsional küreneş bulıp çığış yasıy. Böten keşelekkä xas bulğan kimçeleklärne faşlawçı, böten xalıqnı ağartuçı mäğrifätçe sıyfatında çığış yasıy.
Monda kilgän arqadaşlarnıñ çığışların tıñlap, bik faydalı fikerlär tudı häm kiläçäktä menä şul cıyıntıq çıqsa, bötenläy Xuca Nasretdin xaqındağı töşençäm kamilläşer, digän niättämen.”
Xuca Näsretdin dönyanıñ urtaq qaharmanına äylängän
Dotsent Ğaynislam İbrahimov isä böten törki dönyanıñ urtaq qaharmanına äylängän Xuca Näsretdinnıñ mäğnäle mäzäklären bügenge kön balalarına citkerü mä’sälälärenä tuqtalıp uza:
“Bu simpoziumdağı temam – başqort folklorında Xuca Nasretdin kölämäçlärneñ janr törlärenä bağışlanğan ide. Başqortlarda Xuca Nasretdin kölämäçläreneñ törle janrlar cähätennän qararğa tırıştıq inde. Başqort xalıq icatınıñ 18 tomı dönya kürde bit inde, xäzerge waqıtta ul 36 tom bularaq çığarğa tieş, äle menä basılıp kilä. Bezneñ balaçağıbızda çıqqan şuşı äsärlärdä Xuca Nasretdinneñ häm başqa kölämäçlärneñ ayırım tomnarı basıldı. Häm bez äle ul waqıtta tuğan balalar, ul kölämäçlärne uqıp, bik nıq ta’sirlängän idek. Xuca Nasretdin kölämäçläre berniçek tä böten illärdä balalarnıñ yığılıp yatıp qarağan “Herry Poter”larğa tap kilmi inde, çönki alar ber könlek, bügen bar, irtägä yuq. 800 yıl ütkännän soñ Herry Poternı keşe xäterlär mikän? Işanmıym moña, onıtaçaqlar.
800 yıl ütkännän soñ Herry Poternı keşe xäterlär mikän?
Mäğnä bularaq qabul itmi bit ul Herry Poternı, anıñ tik şunda surätlär, xäräkätlär küp, ä mäğnäsen balalar anı añlamıy, mäğnäse öçen qaramıy, anı qılanışı öçen genä qarıy. Ä monda mäğnä bötenlege bar. Xuca Nasretdinneñ kölämäçläre äle bügenge köndä dä bik aktual, bik zur ähämiätkä iyä. Kiläçäktä dä, kiläçäk buınnı tärbiäläwdä dä anıñ ähämiäte zur bulaçaqtır, dip uylıym. Şuña kürä Xuca Nasretdinneñ mul’tfilmı töşerelsä, nindi teldä genä bulmasın, törki tellärdän, anı şul uq başqort balası da, tatar balası da añlar, şul uq törek, qazaq balası da ber ük räweşle añlayaçaq. Bu cähättän bezgä Başqortstanda häm başqa törki xalıqlarda eşlärgä kiräkter, dip uylıym.”
Tatar telendäge mäzäkläre tağın da mäğnäle
Atatürk isemendäge mädäniät üzäge belän Aqşähär xakimiäte tarafınnan oyıştırılğan simpoziumda Tatarstannan yäş tatar ğalimäse Zöbäydä Biktahirova qatnaştı:
“Bezdä dä bik küp kenä kitaplar bar. Berniçä kitap Qazanda ul temağa yazılğan. Şularğa nigezlänep “Tatar mädäniätendä Xuca Nasretdin obrazı” digän temağa çığış yasadım. Näqi İsänbätneñ “Xuca Nasretdin” isemle pyesası bar. Qızğanıç, soñğı yıllarda bik quyılmıy ul spektakl. Quyılsa bik äybät bulır ide. Bik matur spektakl. Bik äybät yazılğan. Pyesanı teatrda qaradım. Anıñ üzençäleklären dä çağıştıram, törek kitapları, törek mäzäkläre belän dä çağıştıram. Monnan tış tatar telenä xas mäzäklär dä bar. Tatar telendäge mäzäkläre tağın da mäğnäle, minemçä.
Simpoziumda qatnaşuçılar arasında Litva tatarları da bar ide. Dotsent Galina Miskiniene – törek cämäğätçelegenä yaxşı tanış. TRT törek televideniyäse tarafınnan töşerelgän “Asılı Türk” isemle dokumental filmda qatnaşqannan soñ Törkiä ğilmi dairäläreneñ iğtibarın da cälep itä.
Litvağa 610 yıl elek kilep urnaşqan tatar xalıq sanın xäzerge waqıtta 3 meñ 500 tiräsendä
Üzeneñ Litvada yäşäwçe tatar buluın ğorurlanıp äytüçe Galina xanım Litvağa 610 yıl elek kilep urnaşqan tatar xalıq sanınıñ xäzerge waqıtta 3 meñ 500 tiräsendä buluın añlata. Pol’şada häm Belorusta cämğise 15 meñ tatarnıñ yäşäwen äytüçe Galina xanım tatarlar belän bäyle tikşerenülären däwam itterüen häm bügenge köndä tatarlarğa qarağan tarixi qulyazma dokumentlar östendä eşläwen belderde. Tatar ğalimäse bu güzäl kitapnıñ iñ yaqın waqıtta näşer iteläçägen ömet itä.
Aqşähär miña bik üzgä ber urın bulıp toyıldı
Simpozium ütkärelgän Aqşähär qalasında berençe tapqır buluın äytüçe Galina Miskiniene biredän bik nıq tä’sirlänüen belderä. “Aqşähär miña bik üzgä ber urın bulıp toyıldı, bik keçkenä häm İstanbul belän Änqarağa qarağanda bik tınıç ber şähär. Biredäge oçraşunıñ moxitı bik eçkersez häm qaynar ide, bik oşattım,” – dip fikerläre belän urtaqlaşuçı Litva tatar ğalimäse cıyılışta Xuca Nasretdin mäzäkläre belän Litva mäzäk yolası turında täfsille mäğlümat birep uzuın häm biredäge fänni cıyında başqa ğalimnärdän Xuca Nasretdin turında tağın da kübräk mäğlümat öyränergä teläwen assızıqlap äytep uzdı.
20 dän artıq ildän 90 ğalim qatnaşqan simpoziumda 84 doklad yasaldı
20 dän artıq ildän 90 ğalim qatnaşqan simpoziumda 84 doklad yasaldı. Simpozium qısalarında Xuca Nasretdin kürgäzmäse häm cirle ğöref-ğädätlärne çağıldıruçı ädäbi-muzıkal kiçälär, küñel açular da oyıştırıldı.
