Илнең тулаем җитештерүе, ягъни бер ел эчендә җитештерелгән тауарлар, күрсәтелгән хезмәтләр күләме икътисадның хәлен билгели торган төп күрсәткеч санала.
Ләкин кайбер илләрдә бу күрсәткеч төгәл булмаска мөмкин. Чөнки ышанычлы мәгълүмат туплау өчен тиешле инфраструктура юк. Яисә рәсми хисапларга кертелми торган гайре рәсми эшчәнлекләр була ала.
Кушма Штатларның Браун университеты профессоры Дэвид Уэйл мондый очраклар өчен яңа ысул тәкъдим итә – иярченнән төшерелгән төнге сурәтләрне өйрәнергә.
“Кешеләр баеган саен күбрәк ут куллана, электрга күбрәк акча сарыф итә, - ди Уэйл. – Ут кына түгел, радио, телевизор, суыткыч куллана. Баеган саен төнге тормыш озыная, кешеләр машинада йөри, урамнарны яктырта. Кулланылган утның күләме муллык дәрәҗәсен күрсәтә.”
Бу аерманы иярченнән төшерелгән шушы ике сурәттән күреп була. Берсе 1992, икенчесе 2002 елда төшерелгән.
Иярченнән караганда, Маҗарстан, Польша, Романия кебек илләрдә утлар саны бермә-бер арткан. Бу аларның икътисади үсешендә дә күренә.
Ә менә Молдова һәм Украинада, шул ук дистә ел эчендә утлар, киресенчә, кимегән.
Дэвид Уэйл икътисади күрсәткечләре сыйфацыз булган 40-лап илне тикшереп чыккан. Һәм төңге утларга карап, кайбер илләрдә икътисади үсеш рәсми саннар белән чагыштырганда сүлпәнрәк булган дигән нәтиҗәгә килгән.
Мисал өчен, Беларуста рәсми саннарга караганда еллык үсеш 1.6% булган. Төңге утларга караганда 0.6%.
Таҗикстанда, киресенчә, төңге утлар хәлләрнең ул кадәре начар түгел икәнен күрсәткән.
“Дөнья банкы таҗик хөкүмәтенә таянып хәбәр итүенчә, соңгы 11 елда тулаем җитештерү ел саен 2.3% кимегән. - ди Уэйл. – Төңге утлар, киресенчә, елына 1% артып барган. Ягъни, 3% артык аерма дигән сүз.”
Тарихка икътисад хәлен билгеләүнең төрле юллары мәгълүм. Мисал өчен, Австро-Маҗар империясендә мәмләкәтнең төрле почмакларында кешегә килгән хатларны санаганнар. Башкалар тормыш дәрәҗәсен сөяк калдыкларына карап билгеләгән.
Дэвид Уэйл сүзләренчә, “төңге утлар” ысулының берничә өстенлеге бар.
Бу мәгълүматны җыю күпкә җиңелрәк. Ул аерым алган бер төбәкнең хәлен билгели ала. Әйтик, нефть ятмасы табылганнан соң, бу төбәк ничек итеп үсеп китә алган. Аның байлыгы күршеләргә ничек таралган.
Нихаять, икътисади күрсәткечләр бөтенләй булмаган илләрдә, ул һичьюгы ниндидер мәгълүмат бирә ала.
Әлбәттә бу ысул камил түгел, ул тулаем җитештерүне алыштыра алмый. - ди Уэйл. – Ләкин рәсми саннарны дөресләү өчен ул бик уңайлы һәм арзан юл булып тора.
Ләкин кайбер илләрдә бу күрсәткеч төгәл булмаска мөмкин. Чөнки ышанычлы мәгълүмат туплау өчен тиешле инфраструктура юк. Яисә рәсми хисапларга кертелми торган гайре рәсми эшчәнлекләр була ала.
Кушма Штатларның Браун университеты профессоры Дэвид Уэйл мондый очраклар өчен яңа ысул тәкъдим итә – иярченнән төшерелгән төнге сурәтләрне өйрәнергә.
“Кешеләр баеган саен күбрәк ут куллана, электрга күбрәк акча сарыф итә, - ди Уэйл. – Ут кына түгел, радио, телевизор, суыткыч куллана. Баеган саен төнге тормыш озыная, кешеләр машинада йөри, урамнарны яктырта. Кулланылган утның күләме муллык дәрәҗәсен күрсәтә.”
Бу аерманы иярченнән төшерелгән шушы ике сурәттән күреп була. Берсе 1992, икенчесе 2002 елда төшерелгән.
Иярченнән караганда, Маҗарстан, Польша, Романия кебек илләрдә утлар саны бермә-бер арткан. Бу аларның икътисади үсешендә дә күренә.
Ә менә Молдова һәм Украинада, шул ук дистә ел эчендә утлар, киресенчә, кимегән.
Дэвид Уэйл икътисади күрсәткечләре сыйфацыз булган 40-лап илне тикшереп чыккан. Һәм төңге утларга карап, кайбер илләрдә икътисади үсеш рәсми саннар белән чагыштырганда сүлпәнрәк булган дигән нәтиҗәгә килгән.
Мисал өчен, Беларуста рәсми саннарга караганда еллык үсеш 1.6% булган. Төңге утларга караганда 0.6%.
Таҗикстанда, киресенчә, төңге утлар хәлләрнең ул кадәре начар түгел икәнен күрсәткән.
“Дөнья банкы таҗик хөкүмәтенә таянып хәбәр итүенчә, соңгы 11 елда тулаем җитештерү ел саен 2.3% кимегән. - ди Уэйл. – Төңге утлар, киресенчә, елына 1% артып барган. Ягъни, 3% артык аерма дигән сүз.”
Тарихка икътисад хәлен билгеләүнең төрле юллары мәгълүм. Мисал өчен, Австро-Маҗар империясендә мәмләкәтнең төрле почмакларында кешегә килгән хатларны санаганнар. Башкалар тормыш дәрәҗәсен сөяк калдыкларына карап билгеләгән.
Дэвид Уэйл сүзләренчә, “төңге утлар” ысулының берничә өстенлеге бар.
Бу мәгълүматны җыю күпкә җиңелрәк. Ул аерым алган бер төбәкнең хәлен билгели ала. Әйтик, нефть ятмасы табылганнан соң, бу төбәк ничек итеп үсеп китә алган. Аның байлыгы күршеләргә ничек таралган.
Нихаять, икътисади күрсәткечләр бөтенләй булмаган илләрдә, ул һичьюгы ниндидер мәгълүмат бирә ала.
Әлбәттә бу ысул камил түгел, ул тулаем җитештерүне алыштыра алмый. - ди Уэйл. – Ләкин рәсми саннарны дөресләү өчен ул бик уңайлы һәм арзан юл булып тора.
